آسیانیوز ایران؛ سرویس اجتماعی:
آیا میتوان جامعهای توسعهیافته ساخت، در حالی که معلمان آن در حاشیهی معیشت و سیاستزدگی گرفتارند؟ مطالعات جهانی نشان میدهد که هیچ کشوری نمیتواند فراتر از نظام آموزشی خود رشد کند، اما در عمل، بسیاری از جوامع در حال توسعه، معلمان را به عنوان پرچمداران تحول نادیده میگیرند. از آلمان و ژاپن پس از جنگ تا سنگاپور و کره جنوبی، رمز موفقیت در سرمایهگذاری روی آموزش و جایگاه معلم بوده است. اما چرا در برخی کشورها، سیاستزدگی و کمتوجهی به معیشت معلمان، توسعه را به تعویق میاندازد؟
توسعه یافتگی و نقش محوری معلمان در فرایند تحول جامعه
در سپهر اندیشههای توسعه، آموزش و پرورش به مثابه سنگ بنای تمدن سازی و پیشرفت جامعه شناخته میشود. مطالعات اخیر سازمانهای بینالمللی نظیر یونسکو، بانک جهانی و برنامه توسعه ملل متحد (UNDP) بر این گزاره تأکید دارند که "هیچ کشوری نمیتواند فراتر از سطح نظام آموزشی خود رشد کند". در این میان، معلمان بهعنوان معماران نامرئی توسعه، نقشی بیبدیل در شکلگیری سرمایه انسانی، تقویت سرمایه اجتماعی و نهادینه سازی فرهنگ پیشرفت ایفا می کنند. پروفسور آمارتیا سن، برنده نوبل اقتصاد، در نظریه «توسعه به مثابه آزادی» خاطرنشان میکند که آموزش، محور اصلی توانمند سازی افراد برای خلق جامعهای عادلانه و پویاست. اما پارادوکس بزرگ در جوامع درحال توسعه، نادیده گرفتن این واقعیت است: چگونه می توان به توسعه اندیشید، بدون آنکه پرچمداران این جهاد فکری ــ معلمان ــ در حاشیهی معیشت و گرفتاری مالی، مورد بیمهری سیاستگذاران گرفتار آیند؟
در ادامه برای تشریح بهتر به چند موضوع مهم در این خصوص اشاره می شود:
اول: توسعه یافتگی؛ گذار از وضع موجود به مطلوب با تکیه بر تربیت عقلانی
دکتر محمود سریع القلم، استاد برجسته علوم سیاسی، در کتاب ارزشمند خود «عقلانیت و توسعهیافتگی» تأکید دارد که تمدنهای پیشرفته، محصول تربیت سیستماتیک انسانهایی با ذهنیت نقاد، خلاق و مسئولیت پذیرند. آلمان پس از جنگ جهانی دوم، ژاپن در دهه ۱۹۸۰، و اخیراً سنگاپور و کره جنوبی، نمونههای بارزی از این گزاره اند. بر اساس گزارش مجمع جهانی اقتصاد (۲۰۲۳)، این کشورها بیش از ۲۰٪ از بودجه ملی خود را به آموزش اختصاص می دهند و معلمان در زمره پر درآمدترین اقشار جامعه آنها قرار دارند.
- تحلیل آماری: پژوهشهای موسسه بروکینگز (۲۰۲۲) نشان می دهد افزایش ۱۰٪ در حقوق معلمان، موجب بهبود ۱۵٪ در عملکرد تحصیلی دانشآموزان و کاهش ۲۵٪ نابرابری های آموزشی می شود.
- نظریه سرمایه انسانی بکر: سرمایهگذاری در آموزش معلمان، بازدهی بلند مدتی معادل ۳۰۰٪ در رشد تولید ناخالص داخلی (GDP) ایجاد میکند.
دوم: سیاست زدگی؛ آفتی بر پیکره توسعه
متأسفانه در بسیاری از جوامع درحال توسعه، سیاست زدگی به عاملی باز دارنده در مسیر توسعه تبدیل شده است. این پدیده که با تصمیمات کوتاه مدت، سهم خواهی گروهی و غفلت از برنامه ریزی های کلان همراه است، به تعبیر هانا آرنت، «خشونت ساختاری» علیه نظام آموزشی محسوب می شود.
- مطالعه موردی ونزوئلا: طبق گزارش شاخص جهانی آموزش (Education Index 2023)، کاهش بودجه آموزش در این کشور به بهانه اولویت های سیاسی، موجب افت رتبه آن از جایگاه ۷۵ به ۱۲۲ در یک دهه اخیر شده است.
- گفتمان فوکویی: قدرت سیاسی گاه با انقیاد معلمان از طریق کنترل محتوای آموزشی، مانع شکل گیری ذهنیتهای نقاد و مستقل می شود. این همان «ضد سیاست»ی است که متن اصلی به آن اشاره دارد.
سوم: تربیت؛ زیرساخت نامرئی توسعه یافتگی
سنگاپور در دهه ۱۹۶۰ با شعار «معلم خوب، آینده خوب» تحولی بنیادین را آغاز کرد. لی کوان یو، نخستوزیر اسبق، در خاطرات خود مینویسد: «ما نه با جادهها، که با ذهنهای روشن، تمدن ساختیم».
- نظام آموزش فنلاند: بر اساس مطالعات OECD (2023)، فنلاند با حذف آزمون های استاندارد و تمرکز بر پرورش مهارتهای تفکر، به الگویی جهانی تبدیل شده است. حقوق معلمان فنلاندی ۱۲۰٪ میانگین درآمد ملی است و جایگاه اجتماعی آنان همتراز پزشکان و قضات است.
- نظریه کنش ارتباطی هابرماس: توسعه پایدار تنها در گرو گفتمان های عقلانی و مشارکت جمعی است و معلمان، مجریان این گفتمان در کلاسهای درس هستند.
چهارم: معیشت معلمان؛ خط قرمز توسعه
تضمین معیشت معلمان نه یک امتیاز، که یک حق بنیادین است. پژوهشهای دانشگاه هاروارد (۲۰۲۱) ثابت کرده است که فقر معلمان موجب کاهش ۴۰٪یی بهرهوری آموزشی و افزایش فرسودگی شغلی (Burnout) میشود.
- تجربه ایران: طبق آمار مرکز آمار ایران (۱۴۰۲)، ۶۰٪ معلمان برای تأمین هزینههای زندگی به شغل دوم روی آوردهاند. این در حالی است که مطالعات داخلی نشان میدهد ارتباط مستقیمی بین رضایت شغلی معلمان و خلاقیت دانشآموزان وجود دارد.
- الگوی ژاپن: در ژاپن، معلمان از امتیازاتی نظیر مسکن ارزان، بیمههای تکمیلی و بورسیههای تحصیلی برای فرزندان برخوردارند. این حمایتها موجب شده ژاپن در شاخصهای نوآوری جهانی (GII 2023) رتبه سوم را کسب کند
تحلیل اجتماعی آسیانیوز ایران
چرا معلمان محور توسعه هستند و چه موانعی سر راه آنهاست؟
۱. معلمان، سنگ بنای توسعه یافتگی
۲. سیاستزدگی؛ بلای جان نظام آموزشی
-
خشونت ساختاری علیه معلمان: تصمیمات کوتاهمدت سیاسی، بودجه آموزش را کاهش داده و معلمان را به حاشیه میراند.
-
مطالعه موردی ونزوئلا: کاهش بودجه آموزش، رتبه این کشور را در شاخص جهانی آموزش از ۷۵ به ۱۲۲ سقوط داد.
-
کنترل محتوای آموزشی (نگاه فوکویی): برخی حکومتها با سیاستزدگی، مانع پرورش ذهنیتهای نقاد میشوند.
۳. معیشت معلمان؛ خط قرمز توسعه
-
وضعیت ایران
-
الگوهای موفق جهانی
۴. راهحل چیست؟
-
افزایش بودجه آموزش به حداقل ۲۰٪ بودجه ملی (مانند کشورهای پیشرفته).
-
ارتقای جایگاه اجتماعی معلمان و تضمین معیشت آنان.
-
کاهش سیاستزدگی در نظام آموزشی و تمرکز بر تربیت ذهنهای نقاد و خلاق.
نتیجهگیری
توسعه بدون آموزش ممکن نیست، و آموزش بدون معلمان باکیفیت و دغدغهمند، غیرممکن است. اگر جوامع در حال توسعه میخواهند به قطار پیشرفت بپیوندند، باید نقش معلمان را به عنوان سرمایهگذاران اصلی آینده به رسمیت بشناسند. آیا زمان آن نرسیده که سیاستمداران به جای شعارهای کوتاهمدت، به فکر ساخت بنیانهای واقعی توسعه باشند؟