آسیانیوز ایران؛ سرویس علم و تکنولوژی:
جواد لگزیان - یکی از چالشهای اساسی در سیستمهای آموزشی سنتی، نادیده گرفتن تفاوتهای فردی یادگیرندگان است. یادگیرندگان هر کدام دارای ویژگیهای شخصیتی، سبکهای یادگیری، علایق و نیازهای متفاوتی هستند که اگر در طراحی و اجرای آموزش مدنظر قرار نگیرند، انگیزش درونی آنها کاهش مییابد. توجه به تفاوتهای فردی در طراحی و اجرای آموزش، کلید تقویت انگیزش درونی و بهبود کیفیت یادگیری است. سیستمهای آموزشی باید با شناخت دقیق ویژگیها و نیازهای هر یادگیرنده، راهکارهای متنوع و انعطافپذیر ارائه کنند تا هر فرد بتواند در محیطی مناسب و انگیزشی رشد کند. در ادامه به اهمیت توجه به تفاوتهای فردی و پیامدهای عدم رعایت آن و راهکارهای عملی برای مواجهه با این چالش پرداخته میشود.
تفاوتهای فردی چیست؟
تفاوتهای فردی به آن دسته از ویژگیها و خصوصیات منحصر به فرد هر انسان گفته میشود که او را از دیگران متمایز میکند. این تفاوتها سبب میشوند که افراد در زمینههای مختلفی همچون یادگیری، رفتار، انگیزه، علایق، عملکرد تحصیلی و حتی روابط اجتماعی با یکدیگر متفاوت باشند. در واقع، هیچ دو انسانی دقیقاً مشابه یکدیگر نیستند، حتی دوقلوهای همسان نیز با وجود شباهتهای ژنتیکی، در ابعاد شخصیتی و رفتاری تمایزهایی دارند.
راهکارهای توجه به تفاوتهای فردی
توجه به تفاوتهای فردی نه یک کار جانبی، بلکه بخش اصلی وظیفه هر معلم یا مربی است. این رویکرد موجب میشود همه یادگیرندگان ـ فارغ از سبکها، تواناییها و علایق متفاوتشان ـ فرصت یادگیری واقعی و مؤثر داشته باشند. در نهایت، چنین محیطی سبب افزایش انگیزه، اعتماد به نفس، احساس عدالت و کیفیت یادگیری خواهد شد. توجه به تفاوتهای فردی از مهمترین اصول در فرآیند یاددهی-یادگیری است. هیچ دو یادگیرندهای دقیقاً شبیه یکدیگر نیستند؛ هر فرد تواناییها، علایق، سبکهای یادگیری، سرعت درک و حتی انگیزههای متفاوتی دارد. بنابراین، معلم یا مربی مؤثر باید بتواند با شناخت و مدیریت این تفاوتها، محیط آموزشی را برای همه فراگیران قابل دسترس و مؤثر سازد. در این راستا، راهکارهای زیر میتوانند نقش کلیدی داشته باشند:
1. شناسایی سبکها و نیازهای یادگیری
هر یادگیرنده ممکن است ترجیح خاصی در شیوه یادگیری داشته باشد؛ برخی از طریق دیداری (تصاویر، نمودارها، فیلم)، بعضی شنیداری (سخنرانی، موسیقی، بحث کلاسی) و برخی عملی-حرکتی (فعالیتهای عملی، بازیهای آموزشی، آزمایش) بهتر میآموزند.
الف. ابزار شناسایی
استفاده از آزمونهای سبک یادگیری، مصاحبه، پرسشنامههای انگیزشی، و همچنین مشاهده رفتار یادگیرندگان در موقعیتهای مختلف.
ب. کاربرد عملی
معلم پس از شناخت این سبکها میتواند محتوای آموزشی را به صورت چندوجهی ارائه دهد؛ مثلاً یک درس علوم را هم با نمایش فیلم (دیداری)، هم با بحث (شنیداری) و هم با آزمایش (عملی) آموزش دهد.
ج. نتیجه
فراگیران احساس میکنند مسیر یادگیری با تواناییهایشان هماهنگ است و انگیزه بیشتری برای ادامه کار خواهند داشت.
2. تنوع در روشهای تدریس و فعالیتها
استفاده از یک روش تدریس ثابت ممکن است تنها بخش محدودی از فراگیران را جذب کند، اما تنوع روشها میتواند طیف گستردهتری از نیازها را پوشش دهد.
الف. روشهای متنوع
سخنرانی کوتاه، بحث گروهی، بازیهای آموزشی، پروژههای تحقیقاتی، یادگیری مبتنی بر فناوری، بازی نقش، یادگیری مبتنی بر مسئله.
ب. فعالیتهای ترکیبی
یک معلم میتواند در یک جلسه آموزشی ابتدا با یک داستان (جلب توجه)، سپس با یک فعالیت گروهی (تعامل اجتماعی) و در نهایت با تمرین فردی (یادگیری عمیق) کار کند.
ج. نتیجه
تنوع در تدریس باعث جلوگیری از یکنواختی، افزایش انگیزه و پاسخگویی به طیف وسیعی از تفاوتهای فردی میشود.
3. ارائه فرصتهای انتخاب
دادن حق انتخاب به دانشآموزان نه تنها احترام به تفاوتهای فردی است، بلکه موجب افزایش احساس خودمختاری و انگیزش درونی میشود.
الف. انتخاب موضوع
دانشآموز بتواند موضوع تحقیق یا پروژه خود را بر اساس علاقه شخصی انتخاب کند.
ب. انتخاب روش
برخی ترجیح میدهند یافتههای خود را به صورت مقاله ارائه دهند، برخی با پاورپوینت و برخی با پوستر یا نمایش عملی.
ج. انتخاب نحوه ارزیابی
معلم میتواند بین آزمون کتبی، ارائه شفاهی یا فعالیت عملی گزینههایی قرار دهد.
د. نتیجه
وقتی فراگیران اختیار دارند، احساس مسئولیت بیشتری کرده و یادگیری برایشان معنادارتر میشود.
4. پشتیبانی فردی و گروهی
برخی فراگیران به دلایل مختلف (اختلال یادگیری، ضعف مهارتهای پایه، مشکلات انگیزشی یا خانوادگی) به حمایت بیشتری نیاز دارند.
الف. حمایت فردی
جلسات مشاوره آموزشی، کلاسهای تقویتی، ارائه تمرینهای اضافی متناسب با سطح فرد.
ب. حمایت گروهی
تشکیل گروههای همیار آموزشی، یادگیری همتا به همتا، پروژههای تیمی که در آن فراگیران قویتر به دیگران کمک میکنند.
ج. استفاده از فناوری
ابزارهای آنلاین مانند کلاسهای مجازی و منابع دیجیتال میتوانند فرصت پشتیبانی شخصیسازیشده را بیشتر فراهم کنند.
د. نتیجه
کاهش شکاف یادگیری میان فراگیران و افزایش احساس عدالت آموزشی.
5. تقسیمبندی کلاسی و فعالیتهای فردی
مدیریت کلاس بهگونهای که هم فعالیتهای گروهی و هم فردی وجود داشته باشد، باعث توجه همزمان به تواناییهای متفاوت میشود.
الف. تقسیمبندی کلاسی
دانشآموزان بر اساس سطح توانایی، علاقه یا سبک یادگیری در گروههای کوچک سازماندهی میشوند.
ب. فعالیتهای فردی
تکالیف متناسب با سطح هر فرد طراحی میشود تا او بتواند با سرعت خود پیشرفت کند.
ج. ترکیب گروه و فرد
ابتدا یادگیری در قالب گروهی برای ایجاد تعامل، سپس تمرین فردی برای تعمیق یادگیری.
د. نتیجه
دانشآموزان با وجود تفاوتها، هم در جمع مشارکت میکنند و هم فرصت رشد فردی دارند.