آسیانیوز ایران؛ سرویس اجتماعی:
بحران آب در ایران به نقطهای بحرانی رسیده که مسئولان کشور به فکر راهکارهای غیرمتعارفی مانند واردات آب افتادهاند. عباس علیآبادی، وزیر نیروی دولت سیزدهم، با اعلام این خبر گفت که واردات آب به صورت «مجازی» و «حقیقی» در دستور کار دولت قرار دارد. وزیر نیرو در گفتوگو با رسانهها افزود که برای وارد کردن آب به ایران مذاکراتی انجام شده، اما با چالشی جدی مواجه هستیم: در منطقه جغرافیایی ایران، تمام کشورها با مسئله کمآبی دست و پنجه نرم میکنند و ممکن است تمایل یا توان چندانی برای صادرات آب نداشته باشند. این اعلام در حالی صورت میگیرد که روز شنبه، مرکز تحقیقاتی سوفان (SuFan) مستقر در آمریکا با انتشار گزارشی هشدار داد بحران آب در ایران از یک چالش محیطزیستی فراتر رفته و به مسئلهای سیاسی و امنیتی تبدیل شده است.
بر اساس گزارش این مرکز، دههها سیاست نادرست در مدیریت منابع آب، خشکسالی مستمر و نفوذ آنچه «مافیای آب» خوانده شده، کشور را در آستانه بحرانی جدی قرار داده است. این هشدارها نشان میدهد که مسئله آب در ایران وارد فاز جدید و خطرناکی شده است. واردات آب به دو شکل قابل تصور است: واردات «حقیقی» که شامل انتقال فیزیکی آب از طریق خط لوله، تانکر یا کانال از کشور همسایه است، و واردات «مجازی» که به معنای واردات محصولات و کالاهایی است که برای تولیدشان آب زیادی مصرف شده است. در شرایطی که کشورهای همسایه مانند عراق، افغانستان، پاکستان و ترکیه خود با چالش کمآبی مواجه هستند، امکان واردات فیزیکی آب بسیار دشوار و پرهزینه به نظر میرسد. از این رو، احتمالاً تمرکز بیشتر بر روی واردات مجازی آب خواهد بود. این تصمیم نشان از عمق بحران آب در ایران دارد. کشوری که روزی صادرکننده آب به منطقه بود، امروز به فکر واردات آن افتاده است. این تحول نشاندهنده شکست سیاستهای آبی گذشته و ضرورت بازنگری اساسی در مدیریت منابع آب است. در ادامه، ابعاد مختلف این تصمیم، چالشهای پیش رو و راهکارهای ممکن برای عبور از بحران آب تحلیل خواهد شد.
مفهوم واردات مجازی و حقیقی آب و امکانسنجی آن
واردات «حقیقی» آب به معنای انتقال فیزیکی این مایع حیات از کشوری به کشور دیگر است. این کار میتواند از طریق خط لوله (مانند پروژههای انتقال آب بینالمللی)، تانکرهای آبی یا حتی کشتیهای آبشیرینکن باشد. با توجه به هزینه بسیار بالا، مسافت طولانی و کمبود آب در کشورهای همسایه، این گزینه عملیاتی چالشبرانگیز و پرهزینه است. در مقابل، واردات «مجازی» آب به معنای واردات محصولات کشاورزی و صنعتی است که برای تولیدشان مقادیر زیادی آب مصرف شده است. به عنوان مثال، واردات گندم، جو، ذرت یا حتی فولاد، در واقع واردات آبی است که برای تولید این محصولات استفاده شده. این روش عملیتر و اقتصادیتر است، اما نیازمند توازن تجاری و امنیت غذایی است.
زمینههای بحران آب؛ از سیاست نادرست تا مافیای آب
بحران کنونی آب در ایران ریشه در دههها مدیریت ناکارآمد دارد. سیاست خودکفایی غذایی بدون توجه به محدودیت منابع آبی، توسعه کشاورزی ناپایدار در مناطق خشک، حفر چاههای غیرمجاز، سدسازی بیرویه و تخصیص نامتناسب آب به بخش کشاورزی (بیش از ۹۰٪) از عوامل اصلی هستند. اصطلاح «مافیای آب» که در گزارش مرکز سوفان آمده، معمولاً به گروههایی اشاره دارد که از طریق ارتباطات سیاسی، به منابع آبی دسترسی انحصاری پیدا کرده و بهرهبرداری غیراصولی میکنند. این گروهها در برابر هرگونه اصلاحات مقاومت میکنند. تغییرات اقلیمی و خشکسالیهای متوالی نیز این بحران را تشدید کرده است.
تبدیل بحران آب به مسئله امنیتی و سیاسی
وقتی بحران آب به حدی برسد که امنیت غذایی، سلامتی و معیشت میلیونها نفر را تهدید کند، به مسئلهای امنیتی تبدیل میشود. کاهش تولیدات کشاورزی میتواند به واردات بیشتر و وابستگی غذایی بینجامد که در شرایط تحریم خطرناک است. کمبود آب شرب میتواند باعث ناآرامیهای اجتماعی شود، همانطور که در برخی شهرها شاهد اعتراضات نسبت به کمبود آب بودهایم. همچنین، تنش بر سر منابع آب مشترک با کشورهای همسایه (مانند هیرمند با افغانستان یا اروند رود با عراق) میتواند به بحرانهای دیپلماتیک و حتی امنیتی تبدیل شود. گزارش مرکز سوفان دقیقاً به همین جنبههای حساس اشاره کرده است.
چالشهای واردات آب و محدودیتهای منطقهای
همانطور که وزیر نیرو اشاره کرده، اصلیترین چالش برای واردات حقیقی آب، کمبود این منبع در کل منطقه خاورمیانه است. کشورهای همسایه ایران مانند عراق، افغانستان، پاکستان، ترکمنستان و حتی ترکیه خود با درجات مختلفی از کمآبی مواجه هستند. هیچکدام مازاد آبی برای صادرات در مقیاس بزرگ ندارند. کشورهای حاشیه خلیج فارس مانند عربستان و امارات که به آبشیرینکن وابسته هستند نیز خود مصرف کنندگان بزرگ آب هستند. بنابراین، یافتن شریکی برای صادرات آب کار دشواری است. حتی اگر چنین کشوری پیدا شود، هزینه انتقال (خط لوله یا تانکر) و همچنین ملاحظات امنیتی و سیاسی، پروژه را بسیار پیچیده میکند.
راهکارهای پایدارتر از واردات آب
اگرچه واردات (به ویژه مجازی) میتواند راهکاری کوتاهمدت یا مکمل باشد، اما راه حل اصلی بحران آب در ایران، مدیریت داخلی منابع است. اولویتها باید شامل موارد زیر باشد: بازچرخانی و تصفیه آبهای صنعتی و شهری، توسعه کشاورزی گلخانهای و کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی، آبشیرینکنهای مقیاس مناسب با انرژی تجدیدپذیر، جلوگیری از حفر چاههای غیرمجاز و مدیریت برداشت از سفرههای زیرزمینی، اصلاح الگوی کشت و توقف کشت محصولات پرآببر در مناطق خشک، و افزایش بهرهوری آب در تمام بخشها. همچنین، مقابله با فساد و نفوذ «مافیای آب» از طریق شفافیت در تخصیص مجوزها و نظارت بر برداشت آب ضروری است. بدون این اصلاحات ساختاری، واردات آب تنها مسکنی موقتی خواهد بود و بحران را حل نخواهد کرد.