ماجرای توافق تاریخی صلح آذربایجان و ارمنستان در کاخ سفید

آسیانیوز ایران؛ سرویس سیاسی:

در یک توافق بی‌سابقه، رهبران آذربایجان و ارمنستان با میانجی‌گری دونالد ترامپ در کاخ سفید، پیمان صلحی را امضا کردند که می‌تواند نقشه ژئوپلیتیک قفقاز جنوبی را برای همیشه تغییر دهد. این توافق نه‌تنها به دهه‌ها جنگ پایان می‌دهد، بلکه دالان استراتژیک زنگزور را به کنترل آمریکا می‌سپارد.  نام جدید این گذرگاه حیاتی "جاده ترامپ" (TRIPP) است؛ مسیری که ترکیه، آذربایجان و نخجوان را به هم متصل می‌کند و دسترسی ایران به اروپا را محدود می‌سازد. اما چرا این توافق برای ایران، روسیه و چین یک شکست استراتژیک محسوب می‌شود؟ با اجرایی شدن این طرح، حضور نظامی و اقتصادی آمریکا در مرزهای شمالی ایران افزایش می‌یابد و کریدور شمال-جنوب ایران تحت‌الشعاع قرار می‌گیرد. آیا این توافق، آغاز یک بازی جدید قدرت در منطقه است؟ در این گزارش، تحلیل عمیقی از پیامدهای توافق صلح قفقاز، نگرانی‌های امنیتی ایران و نقشه پنهان آمریکا برای حذف روسیه از معادلات منطقه‌ای ارائه می‌کنیم.

با امضای توافق صلح میان آذربایجان و ارمنستان در کاخ سفید و واگذاری دالان استراتژیک زنگزور به آمریکا، مسیر حیاتی ترانزیت ایران به قفقاز و اروپا در آستانه محدودیت جدی و تغییر موازنه قدرت منطقه‌ای قرار گرفت. با امضای توافق‌نامه صلح میان آذربایجان و ارمنستان و تغییر نام دالان زنگزور به «مسیر دونالد ترامپ»، بسیاری از کارشناسان منطقه این تحول را شکستی جدی برای سیاست‌های منطقه‌ای جمهوری اسلامی ارزیابی می کنند. اما واقعا ماجرا چیست؟!

تغییر نام گذرگاه زنگزور به جاده ترامپ

سران ارمنستان و آذربایجان در حضور ترامپ، توافق صلح را امضا کردند. بر اساس این توافق، مسیر گذرگاه زنگزور (به طول 43 کیلومتر) به جاده "ترامپ" تغییر نام می دهد. این مسیر در جنوب ارمنستان (استان سیونیک)، خاک جمهوری آذربایجان را به منطقه جداشده این کشور (نخجوان) متصل می کند.  این مسیر به نام ترامپ و به صورت اختصاری تریپ TRIPP نامگذاری شده است: «مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بین‌المللی» «Trump Route for International Peace and Prosperity» / TRIPP

مسیر زنگزور / جاده ترامپ قرار است از خط مرزی ایران و ارمنستان در ساحل شمالی رود مرزی ارس عبور کند. جمهوری آذربایجان شامل دو بخش یعنی سرزمین اصلی و منطقه جدا افتاده نخجوان است. میان سرزمین اصلی جمهوری آذربایجان و نخجوان، خاک ارمنستان قرار دارد. برخلاف گذشته، دولت ارمنستان دیگر با طرح ساخت مسیر گذرگاهی و اتصال جمهوری آذربایجان به نخجوان از خاک خود مخالفت نمی کند.

"الهام علی‌اف" رئیس‌جمهوری آذربایجان و "نیکول پاشینیان" نخست‌وزیر ارمنستان جمعه با حضور در کاخ سفید در واشنگتن و با میانجی گری دونالد ترامپ رئیس ایالات متحده امریکا، توافق صلح را امضا کردند. ترامپ گفت با این توافق، دو کشور به دهها نزاع و جنگ پایان می دهند. مسیر زنگزور سابق و ترامپ جدید، ترکیه را نیز به صورت مستقیم به باکو متصل می کند. علاوه بر این، باکو پایتخت آذربایجان و ایروان پایتخت ارمنستان از مسیر نخجوان و ترکیه، با فاصله کوتاه تری به اروپا متصل می شوند. مسیر جدید ترامپ بر اساس قوانین ارمنستان اداره می شود و امریکا زمین این جاده را به کنسرسیومی برای توسعه زیرساخت و مدیریت، اجاره خواهد داد. امریکا حق استفاده و توسعه این مسیر را از دولت ارمنستان دریافت می کند.  قرار است این مسیر شامل خطوط ریلی، نفتی، گازی و فیبر نوری باشد و توسط یک کنسرسیوم خصوصی توسعه یابد.

زنگزور مسیر پیشنهادی بود که جمهوری آذربایجان قصد داشت از خط مرزی جنوب ارمنستان آن را به سمت نخجوان ایجاد کند. ارمنستان و ایران به شدت با این طرح مخالف بودند. ارمنستان آن را ناقص حاکمیت خود و ایران هم این طرح را قطع کننده مسیر ارتباطی و مرز زمینی با ارمنستان می داند.  همین طرح هم اکنون به نام جدید "جاده ترامپ" و تحت اجاره شرکت های امریکایی، اجرا خواهد شد. با این تفاوت که دولت ارمنستان هم موافق است.

امریکا حقوق توسعه این مسیر را در دست خواهد داشت. یک مقام ارشد امریکا که خواست نامش منتشر نشود گفت : ضرر کنندگان بزرگ چین، روسیه و ایران هستند. قبلا جمهوری آذربایجان قصد داشت مسیری تحت حاکمیت و کنترل خود در خاک ارمنستان برای اتصال به نخجوان ایجاد کند. ارمنستان هم اصرار داشت این مسیر باید تحت حاکمیت کامل خود باشد. ترامپ گفت ارمنستان و آذربایجان متعهد شدند نزاع دوطرفه را برای همیشه و به صورت نهایی، کنار بگذارند. ترامپ گفت: ارمنستان و آذربایجان، جنگ و  درگیری را برای همیشه متوقف می کنند. همکاری تجاری و سفر را شروع می کنند. دو کشور، روابط دیپلماتیک و احترام متبادل به حاکمیت و تمامیت ارضی یکدیگر را خواهند داشت. ترامپ خطاب به علی اف و پاشینیان سران اذربایجان و ارمنستان گفت: روابط میان شما خیلی خوب خواهد بود. اگر اینگونه نبود به من زنگ بزنید و من مشکل را حل می کنم. ترکیه و فرانسه از این اتفاق استقبال کردند. امضای این توافق در کاخ سفید و در حضور ترامپ، به معنی کنار گذاشتن روسیه از میانجیگری میان آذربایجان و ارمنستان است. برای سال های طولانی، مسکو این نقش را داشت.

کریدور زنگزور دقیقا کجاست و چرا مهم است؟

 اگرچه کریدور زنگزور در ظاهر، مرزی میان ایران و ارمنستان را تشکیل می‌دهد، اما موقعیت ژئوپلیتیکی آن فراتر از یک مرز دوجانبه است. این گذرگاه به نقطه‌ای راهبردی در معادلات قفقاز جنوبی تبدیل شده که بازیگران متعددی از روسیه تا ترکیه و حتی آمریکا را وارد گفت‌وگو و رقابت کرده است. در چنین بستری، طرح اخیر ایالات متحده برای اجاره ۱۰۰ ساله این کریدور، به‌ویژه در شرایط پساجنگ 12 روزه ایران با رژیم اسرائیل، حساسیت‌های ایران نسبت به تحولات این منطقه را دوچندان کرده است.

زنگِزور منطقه‌ای تاریخی و جغرافیایی در ارمنستان شرقی است و  در دامنه‌های کوه‌هایی با همین نام  جای گرفته و امروزه عمدتاً با استان سیونیک جمهوری ارمنستان مطابقت دارد. اما، کریدور زنگزور (یا کریدور زنگه‌زور) به منطقه‌ای در جنوب قفقاز اشاره دارد که نقش مهمی در ارتباطات جغرافیایی و حمل‌ونقل در این منطقه ایفا می‌کند. این کریدور در واقع راهی است که جمهوری آذربایجان را از طریق ارمنستان به نخجوان و در نهایت به ترکیه متصل می‌کند. کریدور زنگزور در منطقه‌ای بین ارمنستان و نخجوان قرار دارد. نخجوان یک منطقه خودمختار متعلق به جمهوری آذربایجان است که به صورت زمینی با خاک اصلی آذربایجان متصل نیست و توسط ارمنستان از آن جدا شده است. این کریدور از بخش جنوبی ارمنستان، یعنی استان سیونیک (که گاهی زنگزور نامیده می‌شود)، عبور می‌کند.

اولین منازعات بر سر کریدور زنگزور

منطقه زنگزور که امروز در کانون توجه تحولات ژئوپلیتیکی قفقاز جنوبی قرار دارد، در گذشته بخشی از قلمرو ایران قاجاریه بود، اما در پی عهدنامه گلستان در سال ۱۸۱۳ به امپراتوری روسیه واگذار شد. با تشکیل اتحاد جماهیر شوروی، بخش‌هایی از زنگزور از جمله مناطق گوریس، کاپان، مغری و سیسیان در چارچوب جمهوری شوروی ارمنستان تعریف شد و در سال ۱۹۹۵ رسماً به استان سیونیک پیوستند. در ۲۹ نوامبر ۱۹۲۰، با استقرار حکومت شوروی در ارمنستان، روز بعد مقامات آذربایجان شوروی به منظور رفع مناقشات ارضی، با واگذاری زنگزور به جمهوری تازه‌تأسیس شوروی ارمنستان موافقت کردند؛ تصمیمی که بخشی از توافقات داخلی اتحاد جماهیر شوروی در بازتوزیع سرزمینی بود. با نزدیک شدن به پایان دهه ۱۹۸۰ و شعله‌ور شدن دوباره مناقشه قره‌باغ، تنش‌های قومیتی در این منطقه نیز بالا گرفت. در این دوران، ارامنه ساکن جمهوری آذربایجان به ارمنستان مهاجرت کردند و در مقابل، تمامی آذربایجانی‌های ساکن زنگزور و دیگر مناطق ارمنستان نیز به جمهوری آذربایجان گریختند. در دوران شوروی، مسیر راه‌آهنی که از اردوباد، آگاراک، مغری، منجیوان و زنگلان عبور می‌کرد، زنگزور را به دیگر نقاط منطقه متصل می‌کرد. اما با آغاز جنگ اول قره‌باغ، این مسیرها به‌ویژه مسیر زمینی بین نخجوان و جمهوری آذربایجان، که از خاک ارمنستان می‌گذشت، قطع شد و ارتباط مستقیم زمینی میان آن‌ها از بین رفت.

دلیل اهمیت تنگه زنگزور برای ایران پس از جنگ 12 روزه

نگرانی ایران صرفا به از دست رفتن یا انسداد مرز با ارمنستان محدود نمی‌شود؛ بلکه دغدغه اصلی، پیامدهای راهبردی فعال شدن این مسیر است. بسیاری از تحلیل‌گران معتقدند نگرانی‌های مطرح‌شده در مورد حذف مرز ایران و ارمنستان، بیشتر برای بیان دغدغه‌های عمیق‌تر است: ازجمله افزایش نفوذ ترکیه در قفقاز، تقویت ائتلاف‌های جهان ترک‌ها، گسترش نقش ناتو در نزدیکی مرزهای ایران و کاهش وابستگی جمهوری آذربایجان به مسیرهای ترانزیتی ایران  چراکه فعال شدن کریدور زنگزور، با عبور مستقیم از خاک ارمنستان، می‌تواند جمهوری آذربایجان را مستقیماً به نخجوان متصل کند و مزیت ژئوپلیتیکی ایران در این مسیر را از میان ببرد. از سوی دیگر، اهمیت این کریدور برای جمهوری آذربایجان نیز روشن است که به روابطش با ایران نیز مرتبط است؛ این کشور به‌دنبال دسترسی بی‌واسطه به نخجوان بوده و هم‌زمان از حمایت ضمنی غرب برای تسهیل اتصال به اروپا و مسیرهای انرژی برخوردار است. در این میان، تهران نیز با دقت تحولات را رصد می‌کند، چراکه هرگونه تغییر در وضعیت این گذرگاه، هم‌زمان بر روابط ایران با ارمنستان، آذربایجان، ترکیه و حتی روسیه و آمریکا اثرگذار است. در همین بستر، روابط تهران و باکو زیر ذره‌بین قرار گرفته است. در حالی‌که الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان، در پیامی خطاب به مسعود  پزشکیان، مناسبات دو کشور را «در سطح بسیار عالی» ارزیابی کرد و از تداوم آن سخن گفت. اما  برخی مقامات ایرانی همچنان نسبت به روابط تهران-باکو هشدار می‌دهند. از جمله، کامران غضنفری، نماینده تهران در مجلس که پیش‌تر ادعا کرده بود  پهپادهای اسرائیلی از خاک و آسمان جمهوری آذربایجان برای حمله به ایران استفاده کرده‌اند. در این مورد وی گفته بود: «بمباران تبریز، اردبیل، رشت و تهران نتیجه مستقیم همکاری مستقیم باکو با اسرائیل بوده است.»  چنین اظهاراتی در کنار احتمال اجاره کریدور زنگزور، نگرانی‌های امنیتی ایران را به‌شکل محسوسی افزایش داده است. در این میان  علی‌اف در آخرین اظهارات خود با اشاره به طرح  آمریکا گفته است: «هیچ اپراتور، هیچ تاجری، هیچ اجاره‌دهنده‌ای نمی‌تواند در خاک ما باشد.» از طرفی دیگر با اشاره به جنگ 12 روزه  افزوده است: «جاسوس‌های حرفه‌ای در مرز هستند و فعالیت‌های جاسوسی علیه ایران انجام می‌دهند. به خصوص در جریان درگیری اخیر ایران و اسرائیل، آن‌ها در امتداد مرز ایران حرکت کردند. آن‌ها همچنین ما را از طریق دوربین‌های دوچشمی نیز تماشا می‌کنند، اما ما نیز آن‌ها را از خاک خود تماشا می‌کنیم. فردا، ارمنستان می‌تواند هر کشوری را برای این کار دعوت کند. مسئله اصلی برای ما این است که من به همکارم در ابوظبی گفتم که ما باید عبور بدون مانع و ایمن از آذربایجان به آذربایجان داشته باشیم. و این عبور از یک منطقه آذربایجان به منطقه دیگر است.»

موضع بازیگران در مورد تنگه زنگزور 

در پی ارائه طرح آمریکا در خصوص اجاره 100 ساله کریدور زنگزور در چند روز اخیر، ارمنستان از اصطلاح «چهارراه صلح» استفاده کرده است. در شرایطی که اختلافات ایروان و باکو بر سر نحوه بازگشایی مسیرهای ارتباطی همچنان پابرجاست، آمریکا با ارائه این پیشنهاد  مدعی است هدفش از این طرح، تسهیل روند صلح و حل‌وفصل مناقشات میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان است. پاسخ ارمنستان اما «نه» است. نازلی باغداساریان، سخنگوی وزارت امور خارجه ارمنستان اشاره کرده است: «ارمنستان موضوع رفع انسداد زیرساخت‌های منطقه‌ای را صرفاً در چارچوب حاکمیت، تمامیت ارضی و حیطه قضایی جمهوری ارمنستان بررسی می‌کند.» وی تأکید کرد: «اجاره زمین‌های ارمنستان فقط برای مصارف کشاورزی امکان‌پذیر است.» الهام علی‌اف، رئیس جمهور جمهوری آذربایجان، اما با تاکید بر قطعیت اجرای پروژه  کریدور زنگزور  در اظهارات روز گذشته خود گفته است: «کریدور زنگزور تا بهار سال آینده به‌طور کامل آماده خواهد شد.»

حال در گفت‌وگوی اخیر علی‌اکبر احمدیان، دبیر وقت شورای‌عالی امنیت ملی، با همتای ارمنی‌اش بار دیگر موضع ایران مشخص شده است؛ ایران بر سیاست اصولی مبنی بر عدم پذیرش هرگونه تغییر ژئوپلیتیکی درمنطقه قفقاز جنوبی تأکید کرده است. در این میان ارمنستان نیز  با تأیید همسویی موضع این کشور با ایران، اعلام کرد که درمواضع ارمنستان درخصوص راه‌گذرهای منطقه‌ای تغییری ایجاد نشده است. وی همچنین تاکید کرد که ایروان هرگونه توافقی که حاکمیت ملی این کشور را نقض کند، رد می‌کند. این مساله سویه مشترک ایران و ارمنستان در خصوص کریدور زنگزور را نشان می‌دهد.

همه آنچه که باید از داستان زنگزور بدانید

اخیرا مسئله کریدور زنگزور واقع در ارمنستان محل بحث شده است. آذربایجان برای دسترسی به نخجوان باید از مسیر ارتباطی ارمنستان عبور کند اما در اقدامی بی‌سابقه و نقض حاکمیت ملی ارمنستان، اعلام کرده می‌خواهد این کریدور را تغییر دهد. روسیه تاکنون از این اتفاق حمایت کرده است و ایران نیز در مخالفت با آن موضع جدی و قاطعانه گرفته است، چرا که این مرز برای ایران یک مرز استراتژیک است.

این کریدور منطقه‌ای است که جمهوری آذربایجان نام آن را زنگزور غربی گذاشته است، زیرا زنگزور شرقی را در کشور خودش دارد و این منطقه‌ای که حائل است میان سرزمین جمهوری آذربایجان و نخجوان، در واقع جنوب ارمنستان است که در ارمنستان به آن سیونیک می‌گویند.  استان سیونیک هم مرز با ایران است. جمهوری آذربایجان می‌خواهد با نخجوان ارتباط برقرار کند. تا پیش از آزادسازی مناطق اشغالی‌اش، برای دسترسی به نخجوان از راه‌های ارتباطی ایران استفاده می‌کرد و حق ترانزیت هم به ایران پرداخت می‌کردند. برای دسترسی آسمان هم، چون در شرایط جنگی بود، هواپیمای آذربایجان وارد آسمان ایران می‌شد و از ایران به نخجوان می‌رفت، چون با ارمنستان در حال جنگ بود. آذربایجان بعد از اینکه مناطق اشغال‌شده خود را آزاد کرد، مدعی شد که طبق توافق‌نامه آتش‌بس که بند ۹ آن گفته شده دسترسی باید برای جمهوری آذربایجان ایجاد شود، یک راه ارتباطی را میان نخجوان و آذربایجان از طریق خاک ارمنستان ایجاد کنند. این راه ارتباطی در منطقه زنگزور غربی است. حالا مشکل بر سر چیست؟ مشکل این است که آذربایجان می‌تواند از جاده‌های ارمنستان استفاده کند، ولی نمی‌تواند حاکمیت ملی ارمنستان را نادیده بگیرد و یک کریدوری را در عرض ۵ کیلومتر و طول ۴۰ کیلومتر باز کند که یک دسترسی برای خودش برای رفتن به نخجوان باز کند. خب طبیعی است طرف ارمنستان این را به دو دلیل نمی‌پذیرد. یکی نقض حاکمیت ملی و دوم اینکه مرز ایران و ارمنستان را از بین می‌برد. در اینجا طرف ایرانی هم رسما به این موضوع اعتراض کرده است، که این یک نوع نقض مرزهای بین‌المللی است، زیرا این مرز بیش از ۱۵۰ سال است که میان ایران و شوروی سابق وجود داشته، بنابراین کشورها نمی‌توانند به زور مرزها را نادیده بگیرند. حالا طرف آذربایجان با زرنگی می‌گوید نه ما می‌خواهیم کمی بالاتر از مرز ببریم، اما طرف ارمنستان به عنوان یک کشور مستقل انتظار دارد آذربایجان ارضی را به رسمیت بشناسد و از راه‌های ارتباطی این کشور استفاده کند، بدون اینکه بخواهد کریدوری ایجاد کند. طرف روسی در اینجا اعلام موضع کرده است، چون در توافق آتش‌بس گفته شده بود حق دسترسی برای آذربایجان و ارمنستان است، این را معیار قرار داده و، چون می‌خواهد موقعیت خود در قفقاز را تثبیت کند، از ایجاد چنین کریدوری حمایت کرده است. این کریدور در همان توافق آتش‌بس قرار بوده تحت‌نظر روسیه ایجاد شود.

از یک سو روسیه با استقرار خودش در جنوب ارمنستان موافق است، اما از سوی دیگر با حضور ترکیه در قفقاز و نفوذش مخالف است. از طرف دیگر باید به امریکا توجه کرد. آمریکا و فرانسه بعد از جنگی که منجر به آزادسازی مناطق اشغالی آذربایجان شد، سعی کردند از این فرصت استفاده کنند و روابط خودشان با ارمنستان بیشتر کردند. این موضوع مهمی است که طرف ارمنستانی به چه منظور ارتباط خود با آمریکا و فرانسه را بیشتر کرده، چون عملا دید در قضیه قره‌باغ، روسیه جانب آذربایجان را گرفت. حالا در اینجا بحث این است که ارمنستان عضو سازمان امنیت دسته‌جمعی است و انتظار داشت، چون عضو این سازمان است. روسیه و ۵ کشور دیگر توافق کردند اگر تهدیدی بود، آن‌ها به نفع آن کشور وارد اقدام نظامی شوند. کاری که روسیه در جنگ آذربایجان و ارمنستان نکرد و وارد جنگ در حمایت از ارمنستان نشد چون با پاشینیان مشکل داشت.

موضع ایران هم محکم این است که این اجازه تغییر این مرز تاریخی را نمی‌دهد و کشورها حق ندارند با توافقات خودشان مرزهای بین‌المللی را نادیده بگیرند. طرف ارمنستانی هم هیچ وقت توافقی را امضا نکرده بود که در آن آذربایجان حق دارد یک کریدور برای دسترسی به نخجوان ایجاد کند!

طرف روسی رندانه از موضع آذربایجان دفاع کرده و باعث دلخوری طرف ایرانی شده است چرا که ایران این مرز را استراتژیک می‌داند و از نظر ژئوپولیتیک عملا دسترسی ایران به قفقاز از طریق خاک ارمنستان قطع خواهد شد. اگر این اتفاق رخ دهد، هم طرف آذربایجانی، هم روسی و هم ترکی و آمریکا، می‌دانند ایران قاطعانه پای موضع خود خواهد ایستاد؛ چون ایران در عالی‌ترین سطح، موضع گرفته است و صریحا اعلام کرده اجازه چنین کاری را نمی‌دهد. روس‌ها به منافع خودشان توجه دارند، همه کشورها از جمله ایران باید این کار را انجام می دادند. امادیگر کار از کار گذشت.

تأکید علی‌اف بر اهمیت «مسیر ترامپ»

رئیس‌جمهور آذربایجان با اشاره به اهمیت «مسیر ترامپ»، آن را نه‌تنها برای باکو، بلکه برای منافع تجاری آمریکا نیز راهبردی دانست و از آن به‌عنوان بخشی از «مسیر بین‌المللی صلح و رفاه به نام ترامپ» یاد کرد. «الهام علی‌اف» رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان در گفت‌وگویی درباره اهمیت این مسیر اظهار کرد: «در اسناد اخیر بندی وجود دارد که دقیقاً موضع ما را نشان می‌دهد – دسترسی بدون مانع از بخش اصلی جمهوری آذربایجان به جمهوری خودمختار نخجوان که در چارچوب حاکمیت ارمنستان قید شده است.» وی افزود: «هدف ما صرفا ایجاد امکان عبور بدون مانع از یک بخش جمهوری آذربایجان به بخش دیگر آن است، اما طی پنج سال گذشته هیچ پیشرفتی در این زمینه حاصل نشده است. اکنون کمتر از یک سال زمان نیاز داریم تا خط آهن را به مرز ارمنستان برسانیم و برای تکمیل این ارتباط، به اندکی بیش از ۴۰ کیلومتر خط آهن نیاز است.» علی‌اف با تأکید بر نقش این مسیر حمل‌ونقل در گسترش همکاری‌های منطقه‌ای، از آن به‌عنوان «مسیر بین‌المللی صلح و رفاه به نام ترامپ» یاد کرد و آن را یک دستاورد تاریخی دیگر برای جمهوری آذربایجان و منطقه دانست. در شامگاه جمعه، الهام علی‌اف و «نیکول پاشینیان» نخست‌وزیر ارمنستان در کاخ سفید با «دونالد ترامپ» رئیس‌جمهور آمریکا دیدار کردند. این دیدار با هدف امضای پیمان صلح تاریخی میان ۲ کشور برگزار شد. ترامپ پس از دیدار با سران ۲ کشور، اعلام کرد که ارمنستان و آذربایجان متعهد شده‌اند برای همیشه جنگ‌ها را متوقف، تجارت را آزاد و به تمامیت ارضی یکدیگر احترام بگذارند و این توافق، آغاز صلح پایدار در قفقاز خواهد بود.

نگرانی‌های ایران در مورد زنگزور چیست؟

آذربایجان می‌‌گوید ادعای سرزمینی بر این منطقه ندارد و فقط می‌‌خواهد با نخجوان اتصال زمینی برقرار کند. ولی مساله این است که روس‌‌ها می‌‌خواهند کنترل زنگزور از نظر بازرسی و تامین امنیت در اختیار نیروهای مرزی خودشان باشد. امروز نیز تامین امنیت مرز ایران و ارمنستان دست نیروهای روسیه است. جمهوری آذربایجان نیز می‌‌خواهد تامین امنیت یا دست خودش باشد یا دست روس‌‌ها. یعنی ارمنستان روی این منطقه کنترلی نداشته باشد. 

نگرانی درباره کریدور نظامی

بند نهم توافقنامه این ملاحظه را دارد که اتصال مسیرهای مواصلاتی نباید به تغییر مرزهای بین‌المللی و تهدید یا انسداد مرز مشترک ایران و ارمنستان منجر شود. به گفته این کارشناس، ایران با دسترسی مشکلی ندارد بلکه بحث ایران این است که وقتی دولت ارمنستان کنترلی روی این کریدور نداشته باشد، نتواند اعمال حاکمیت کند و بازرسی نداشته باشد در شرایطی که پشت نخجوان ترکیه قرار دارد، ممکن است برخی نگرانی‌ها شکل بگیرد. زیرا دور از تصور نیست که این منطقه تبدیل به یک کریدور نظامی شود. در این صورت تکلیف چه خواهد بود؟! منطقه سیونیک (زنگزور) بین ۴۰ تا ۵۰ کیلومتر است و اگر یک ارتش از نخجوان و یک ارتش از سمت جمهوری آذربایجان به آنجا بیایند، یک‌روزه می‌توانند آن را تصرف کنند. نگرانی اصلی این است که جمهوری آذربایجان ابتدا بخواهد اصطلاح زنگزور غربی و شرقی را جا بیندازد و سپس آن ها را تبدیل به یک منطقه کند. ایران از اتصال خطوط ارتباطی و مواصلاتی در منطقه حمایت می‌کند و مشکلی با این قضیه ندارد ولی این اتصال را تحت عنوان کریدور زنگزور که در توافق سه‌‌جانبه آتش‌‌بس 2020 قره‌‌باغ هم به آن اشاره‌‌ای نشده، نخواهد پذیرفت. در این توافق‌نامه فقط یکبار کلمه دالان استفاده شده آن هم دالان لاچین است که بین قره‌‌باغ و ارمنستان قرار داشت و امروز دیگر وجود ندارد.» کالجی تاکید کرد: «تا زمانی که قرار باشد بر این دالان، دولت میزبان یعنی ارمنستان کنترل نداشته باشد، تبعات آن بسیار زیاد خواهد بود. این در حالی است که با در نظر گرفتن تهدیدهای باکو و نقشه‌‌هایی که در آذربایجان و ترکیه منتشر می‌شود، به این صورت که این منطقه را با نخجوان یک تکه نشان می‌دهد و بر زنگزور غربی و شرقی تاکید دارد، نگرانی‌هایی ایجاد می‌شود.

زنگزور؛ تغییر ژئوپولتیکی که در مرز ایران رخ داد

در سی سال گذشته آذربایجان برای دسترسی به منطقه نخجوان و ترکیه باید از خاک ایران استفاده می‌کرد. وضعیتی که دسترسی ایران به قفقاز از طریق ارمنستان را فراهم می‌کرد و درآمد حاصل از ترانزیت برای ایران به همراه داشت. آذربایجان چاره‌ای غیر از استفاده از این مسیر نداشت و به همین دلیل همواره به دنبال مسیری بودند که بتواند آن‌ها را به صورت مستقیم و کوتاهتر به نخجوان و ترکیه وصل کند. موضوعی که همواره با مخالفت ارمنستان روبرو می‌شد. در حال حاضر با امضای توافق صلح در حضور ترامپ، آمریکا اداره این مسیر را بر عهده می‌گیرد. مسیری که تغییرات ژئوپولتیک، اقتصادی و امنیتی را به دنبال دارد. نگرانی‌های ایران را به طور خلاصه می‌توان در این موارد دسته‌بندی کرد:

۱. کاهش اهمیت جایگاه راهبردی ایران در کریدورهای شمال – جنوب و شرق - غرب

۲. رقابت کریدور جدید که با اتصال دو بخش جداافتاده آذربایجان با جاده ترامپ، دسترسی مستقیم به اروپا را فراهم می‌کند

۳. قطع دسترسی زمینی تضمین‌شده ایران به منطقه دریای سیاه، شمال قفقاز، اوراسیا از طریق ارمنستان

۴. افزایش حضور اطلاعاتی و نظامی آمریکا و اسرائیل در منطقه مرزی شمالغرب که می‌تواند مخاطرات امنیتی به دنبال داشته باشد.

۵. افزایش نفوذ ترکیه و آذربایجان در منطقه شمالغرب

۶. تکمیل دور زدن ایران، همزمان با تلاش‌ها برای ایجاد کریدور هند – خاورمیانه – اروپا (آی‌مِک)

۷. افزایش صادرات تسلیحات آمریکایی به منطقه حاشیه دریای خزر

۸. احتمال درگیری در مناطق مرزی ایران به دلیل تضاد منافع

۹. کمرنگ شدن نقش روسیه در کشورهای شمالغرب ایران و جایگزینی آن با ایالات متحده

سه تحلیل از سه زاویه

تاثیر این تغییر ژئوپولتیک، تنها منحصر به ایران نیست؛

تحلیل اول

روسیه با حمله به اوکراین درصدد حفظ قدرت خود در خارج نزدیک خود و تحقق رویای اوراسیای بزرگ بود. اما نه تنها به این خواسته خود نرسید بلکه شاهد افزایش حضور غرب در پیرامون روسیه و از جمله در قفقاز جنوبی است که توافق صلح آذربایجان و ارمنستان با میانجی گری آمریکا نمونه روشن آن است.

تحلیل دوم

دونالد ترامپ با برقراری صلح میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان به یک موفقیت چشمگیر در سیاست خارجی دست یافت. با این حال، پیچیدگی سیاسی، اقتصادی و امنیتی منطقه قفقاز، اطمینان از پایدار ماندن این توافق را دشوار می کند. به گذشت زمان نیاز است.

تحلیل سوم

پاشینیان [نخست‌وزیر ارمنستان] در سخنرانی خود از امکان سرمایه گذاری دیگر کشورها در کنسرسیوم مشترک با آمریکا برای ایجاد زیرساخت های مسیر ترانزیتی در سیونیک خبر داده که به ایران هم دسترسی ریلی تا دریای سیاه می‌دهد. تنبلی نکنیم و پیشنهادات مشخصی برای ساخت زیرساخت‌های مدنظر ارامنه بدهیم که در سیونیک بمانیم!

پیشنهاد علی اف و پاشینیان : نوبل صلح را به ترامپ بدهید!

در این مراسم همچنین سران ارمنستان و آذربایجان گفتند که ترامپ را به عنوان گزینه جایزه صلح نوبل معرفی خواهند کرد و از اعطای این جایزه به ترامپ حمایت می کنند چرا که به گفته آنها، ترامپ نقش مهمی در توافق صلح دو کشور داشت. در ابتدا نخست وزیر ارمنستان (پاشینیان) این ایده را مطرح کرد. علی اف هم با پیشنهاد همتای ارمنی برای اقدام مشترک با ارمنستان و کاندیداتوری ترامپ برای دریافت جایزه نوبل صلح موافقت کرد و گفت: "اگر رئیس ترامپ جایزه صلح نوبل را دریافت نکند چه کسی شایستگی آن را دارد؟ اگر رئیس ترامپ نباشد پس چه کسی است؟" علی اف همچنین از تصمیم ترامپ برای برداشتن محدودیت ها بر همکاری نظامی امریکا و اذربایجان تشکر کرد. این محدودیت ها از سال ها قبل از سوی امریکا علیه باکو اعمال شده بود. علی اف افزود: وقتی در پایتخت جهان، در دفتر کار رئیس جهان، در برابر بزرگترین رئیس جمهور امریکا توافق صلح امضا می شود دیگر نباید سوء ظن و تردیدی درباره آن وجود داشته باشد که هیچ کدام از دو طرف، پا پس نمی کشند. نه من و نه نخست وزیر پاشینیان اگر تردیدی داشتیم به اینجا پا نمی گذاشتیم. پاشینیان نخست وزیر ارمنستان هم گفت : معتقدم رئیس ترامپ شایسته جایزه صلح نوبل است و از این موضوع دفاع می کنیم و برای آن تبلیغ خواهیم کرد. علی اف و پاشینیان در حضور ترامپ با یکدیگر دست دادند. آنها متنی را امضا کردند که کاخ سفید آن را "اعلامیه مشترک" توصیف کرد. ترامپ به عنوان شاهد این متن را امضا کرد. نخست وزیر ارمنستان گفت این توافق، زمینه را برای پایان دادن به دهه ها نزاع فراهم می کند. علی اف هم گفت این اعلامیه مشترک، صلح را در قفقاز نهادینه می کند. ارمنستان و جمهوری آذربایجان در 3 دهه اخیر 2 جنگ بزرگ و خونین را بر سر منطقه قره باغ / آرتساخ داشتند. دو کشور هم اکنون در وضعیت نه جنگ نه صلح هستند. همچنین در جنگ سوم، ارتش جمهوری آذربایجان توانست در 24 ساعت، منطقه قره باغ / آرتساخ را تصرف و حاکمیت خود را بر این منطقه بعد از بیش از 30 سال بازگرداند. در این جنگ، عمر دولت ارمنی خودخوانده آرتساخ در قره باغ نیز به پایان رسید و حدود 100 هزار نفر ساکنان آن نیز به ارمنستان فرار کردند.

تغییر ژئوپلیتیک قفقاز

• این توافق، حضور روسیه را به عنوان میانجی اصلی در مناقشات قفقاز کمرنگ کرده و آمریکا را به بازیگر کلیدی تبدیل می‌کند.
• ترکیه نیز با اتصال مستقیم به آذربایجان و نخجوان، نفوذ خود در منطقه را گسترش می‌دهد.

تهدید منافع ایران

• قطع دسترسی زمینی ایران به ارمنستان و اروپا از طریق جاده ترامپ، وابستگی تهران به مسیرهای جایگزین را افزایش می‌دهد.
• افزایش حضور اطلاعاتی آمریکا و اسرائیل در نزدیکی مرزهای ایران، چالش‌های امنیتی جدیدی ایجاد می‌کند.

اهداف پنهان آمریکا

• کنترل کریدور انرژی قفقاز و کاهش وابستگی اروپا به نفت و گاز روسیه.
• ایجاد اتحاد جدید ترکیه-آذربایجان-آمریکا برای مهار نفوذ ایران و روسیه.

آینده احتمالی

• واکنش نظامی ایران در صورت تهدید تمامیت ارضی ارمنستان؟
• رقابت روسیه و آمریکا برای بازپس‌گیری نقش میانجی‌گری در قفقاز.