به گزارش آسیانیوز ایران ؛ تحول دیجیتال در نظامهای اقتصادی یکی از روندهای اصلی جهان امروز است و نظام مالیاتی بهعنوان یکی از ستونهای درآمدی دولتها، بیشترین بهره را از این تغییرات میبرد. در ایران نیز طی یک دهه اخیر، طرح «هوشمندسازی نظام مالیاتی» بهعنوان راهکاری برای افزایش شفافیت، مقابله با فرار مالیاتی و بهبود خدمات به مودیان مطرح شده است. با این حال، بررسی وضعیت موجود نشان میدهد این طرح هنوز بیشتر در سطح شعار و ادعا باقی مانده و اجرای کامل آن با موانع متعددی مواجه است.
هوشمندسازی چیست و چه تفاوتی با الکترونیکیسازی دارد؟
بسیاری تصور میکنند الکترونیکی کردن فرآیندها معادل هوشمندسازی است، در حالیکه این دو تفاوت اساسی دارند.
- الکترونیکیسازی (e-Tax): به معنای انتقال فرآیندهای سنتی روی بستر دیجیتال، مانند ارسال اینترنتی اظهارنامه یا پرداخت آنلاین مالیات است.
- هوشمندسازی واقعی: شامل ایجاد یک سیستم یادگیرنده، تحلیلگر و پیشبینیکننده است که با استفاده از هوش مصنوعی، کلانداده و فناوریهای نوین قادر است تصمیمات مستقل و دقیق اتخاذ کند.
اهداف کلیدی هوشمندسازی نظام مالیاتی
۱. کاهش فرار مالیاتی و گسترش پایه مالیاتی: با رصد و تحلیل دادههای کلان از منابع مختلف (تراکنشهای بانکی، خرید و فروش املاک، قبوض خدماتی و...) امکان شناسایی فعالیتهای غیرشفاف فراهم میشود.
۲. افزایش رضایت مودیان: سادهسازی فرآیندها، کاهش نیاز به حضور فیزیکی و ارائه خدمات آنلاین، موجب صرفهجویی در زمان و هزینه میشود.
۳. کاهش هزینههای وصول و اداره: اتوماسیون فرآیندها باعث کاهش کاغذبازی و نیاز به نیروی انسانی برای کارهای تکراری خواهد شد.
۴. تصمیمگیری مبتنی بر داده: تحلیل دادهها و پیشبینی روندها، امکان سیاستگذاری دقیقتر را فراهم میآورد.
۵. کاهش فساد و افزایش شفافیت: با حذف ارتباط مستقیم مأموران مالیاتی و مودیان، زمینه اعمال نظر شخصی و فساد کاهش مییابد.
مؤلفههای کلیدی هوشمندسازی
- سیستم یکپارچه اطلاعاتی برای اتصال دادههای مالیاتی، گمرکی، بانکی و ثبت اسناد.
- امکان ارسال و پرداخت الکترونیکی اظهارنامهها.
- استفاده از هوش مصنوعی برای شناسایی تقلب و پیشبینی بدهی مالیاتی.
- بهرهگیری از کلاندادهها برای مقایسه اطلاعات مودیان با منابع ثالث.
- استفاده از بلاکچین برای ایجاد دفترکل غیرقابل تغییر و شفاف.
- اینترنت اشیا برای پایش مستقیم صنایع و محاسبه مالیات واقعی بر تولید.
وضعیت کنونی در ایران
بر اساس یک نظرسنجی اخیر:
- تنها ۹٪ مودیان سیستم را بسیار پیشرفته و خودکار میدانند.
- ۱۸٪ معتقدند فرآیندها صرفاً الکترونیکی شده و از یکپارچگی واقعی خبری نیست.
- ۲۳٪ به برخی سامانههای نیمههوشمند اشاره کردهاند.
- ۳۶٪ کل سیستم را صرفاً الکترونیکی و فاقد هوشمندسازی واقعی میدانند.
- ۲۰٪ آن را کاملاً سنتی و وابسته به کاغذ ارزیابی کردهاند.
این آمار نشان میدهد فاصله میان اهداف اعلامشده و واقعیت موجود، بسیار زیاد است.
چالشهای اصلی
۱. نبود یکپارچگی دادهها: سامانههای مختلف مالیاتی، گمرکی و بانکی بهطور کامل به هم متصل نیستند.
۲. کمبود زیرساخت فناوری: محدودیت در سرعت اینترنت، سرورها و امنیت سایبری.
۳. مقاومت ساختاری: برخی بخشها در برابر شفافیت مقاومت میکنند.
۴. کمبود آموزش و مهارت: کارکنان و حتی مودیان آشنایی کافی با فناوریهای نوین ندارند.
۵. مشکلات قانونی: برخی قوانین برای حمایت از تبادل دادهها یا استفاده از فناوریهای نوین بهروز نشدهاند.
نمونههای بینالمللی
- استونی: پیشرو در دولت الکترونیک و مالیات دیجیتال؛ بیش از ۹۵٪ خدمات مالیاتی آنلاین و هوشمند است.
- کرهجنوبی: با استفاده از هوش مصنوعی و کلانداده، فرار مالیاتی را تا حد زیادی کاهش داده است.
- هند: سامانه GST بهصورت یکپارچه اجرا شده و بخش بزرگی از فعالیتهای اقتصادی در لحظه پایش میشود.
کارشناسان چه میگویند؟
اقتصاددانان تأکید میکنند که بدون هوشمندسازی واقعی، فرار مالیاتی و فساد همچنان معضل اصلی نظام مالیاتی ایران خواهد بود. از سوی دیگر، اعتماد عمومی به عدالت مالیاتی تضعیف میشود و مودیان قانونمند احساس بیعدالتی میکنند.
راهکارهای پیشنهادی
- تقویت زیرساختهای فناوری اطلاعات و امنیت سایبری.
- آموزش و توانمندسازی کارکنان و مودیان.
- تدوین قوانین بهروز برای تبادل دادهها و استفاده از فناوریهای نوین.
- ایجاد سامانههای شفاف و قابل رهگیری.
- الگوبرداری از کشورهای موفق در اجرای نظام مالیاتی هوشمند.
هوشمندسازی در حد ادعا
هوشمندسازی نظام مالیاتی در ایران، بیش از آنکه بهعنوان یک واقعیت ملموس شناخته شود، در حد ادعا باقی مانده است. نتایج نظرسنجیها و تجارب روزمره مودیان نشان میدهد هنوز مسیر طولانی تا دستیابی به یک سیستم مالیاتی یادگیرنده، شفاف و عادلانه باقی مانده است. تحقق این هدف نیازمند عزم جدی دولت، سرمایهگذاری در زیرساختها و شفافسازی در سیاستگذاریها است.