آسیانیوز ایران؛ سرویس فرهنگی هنری:
فضای فرهنگی ایران بار دیگر شاهد تقابلی آشکار میان یکی از برجستهترین فیلمسازانش با نهادهای قضایی است. جعفر پناهی، کارگردان تحسینشدهای که جایزههای معتبر بینالمللی از جمله خرس نقره ای برلین و نخل طلای کن را در کارنامه دارد، در کانون تازهترین چالش حقوقی خود قرار گرفته است. این کارگردان ۶۳ ساله که همیشه در آثارش به مسائل اجتماعی و سیاسی ایران پرداخته، بارها با ممنوعیت خروج از کشور، ممنوعیت کار و حتی زندان روبرو شده است. اکنون و در آستانه یک رویداد جهانی مهم برای سینمای ایران، حکمی تازه از سوی دادگاه انقلاب برای او صادر شده است. مصطفی نیلی، وکیل پناهی، روز دوشنبه با انتشار اطلاعیهای اعلام کرد که شعبه ۲۶ دادگاه انقلاب اسلامی تهران، موکلش را به صورت غیابی به اتهام «فعالیت تبلیغی علیه نظام» محکوم کرده است. جزئیات این حکم شامل یک سال حبس، دو سال ممنوعیت خروج از کشور و ممنوعیت عضویت در گروهها یا دستهجات سیاسی و اجتماعی است. این حکم در شرایطی صادر شده که جعفر پناهی روز پنجشنبه در جشنواره بینالمللی فیلم مراکش حاضر بود و در گفتوگو با یک نشریه محلی، عزم راسخ خود برای بازگشت به ایران را اعلام کرد. او با صراحت گفت: «پس از اسکار هرچه سریعتر به ایران برمیگردم.»
پناهی در ادامه با بیانی نمادین و قاطع افزود: «من فقط یک گذرنامه دارم؛ گذرنامه کشورم، و میخواهم آن را حفظ کنم. حتی در سختترین سالها هم هرگز به ترک وطن و پناهندگی در جای دیگر فکر نکردم.» این اظهارات، موضع او را به عنوان یک فیلمساز منتقد اما میهن دوست مشخص میکند. زمینه این تحولات، موفقیت چشمگیر فیلم جدید پناهی است. «یک تصادف ساده» که به گفته منابع، به صورت مخفیانه در تهران فیلمبرداری شده، به عنوان نماینده رسمی سینمای فرانسه برای رقابت در بخش بهترین فیلم بینالمللی نود و هشتمین دوره جوایز اسکار (اسکار ۲۰۲۶) انتخاب شده است. این انتخاب، موقعیتی پارادوکسیکال ایجاد کرده است: از یک سو، فیلمی که در ایران و احتمالاً بدون مجوز ساخته شده، حالا پرچمدار سینمای یک کشور اروپایی در معتبرترین مراسم سینمایی جهان است. از سوی دیگر، سازنده آن در وطن خود با احکام قضایی سنگین روبروست و تأکید دارد که پس از این موفقیت احتمالی بازخواهد گشت. تقابل میان عزم پناهی برای بازگشت و حکم ممنوعیت خروج از کشور، صحنهای پیچیده و پرسشبرانگیز خلق کرده است. آیا دستگاه قضایی با بازگشت او برخورد خواهد کرد؟ آیا پناهی میتواند در ایران به کارش ادامه دهد؟ پاسخ این پرسشها، آینده رابطه یکی از مهمترین فیلمسازان ایران با کشورش را تعیین خواهد کرد.
تحلیل حقوقی؛ اتهام «فعالیت تبلیغی» و محکومیت غیابی
اتهام «فعالیت تبلیغی علیه نظام» یکی از اتهامات کلی و کشدار در نظام قضایی ایران است که میتواند مصادیق گستردهای از مصاحبههای مطبوعاتی تا ساخت فیلم را در بر بگیرد. صدور حکم به صورت «غیابی» زمانی رخ میدهد که متهم در دادگاه حاضر نشود. با توجه به این که پناهی در خارج از کشور به سر میبرد، این روند قابل پیشبینی بود. نکته حائز اهمیت این است که این حکم قطعی نیست و وکیل وی میتواند در مهلت قانونی نسبت به آن اعتراض کند. همچنین، اجرای حکم ممنوعیت خروج از کشور منوط به حضور فرد در کشور است. اگر پناهی به ایران بازگردد، ممکن است بلافاصله با ممنوعیت خروج مواجه شده یا حتی حکم حبس در انتظارش باشد.
ژست نمادین «تنها یک گذرنامه»؛ میان میهنپرستی و منتقدی رادیکال
اظهارات پناهی در مراکش، یک بیانیه سیاسی-هنری قدرتمند است. تأکید او بر داشتن «تنها یک گذرنامه» و «حفظ آن»، چند لایه دارد: اول، رد گزینه پناهندگی یا تابعیت دوگانه که برای بسیاری از هنرمندان منتقد پیش میآید. دوم، تأکید بر هویت ایرانی خود علیرغم همه محدودیتها. سوم، به چالش کشیدن این ذهنیت که منتقدان نظام لزوماً خواهان ترک کشور هستند. این موضع، پناهی را در جایگاه یک «منتقد درونی» قرار میدهد که خواهان تغییر از درون است، نه یک دشمن خارجنشین. این ژست میتواند حمایت افکار عمومی داخلی را نیز جلب کند، اما از سوی دیگر، او را در برابر نهادهایی قرار میدهد که ممکن است این انتقاد را برنتابند.
موقعیت فیلم «یک تصادف ساده»؛ از تولید مخفیانه تا نمایندگی فرانسه در اسکار
انتخاب فیلم پناهی به عنوان نماینده فرانسه برای اسکار، یک رویداد استثنایی در تاریخ سینماست. این اتفاق نشان میدهد که اولاً، اثر پناهی از نظر کیفی در سطح معیارهای آکادمی علوم و هنرهای سینمایی آمریکا قرار دارد. ثانیاً، دیپلماسی فرهنگی فرانسه از هنرمندی حمایت میکند که در کشور خودش تحت تعقیب است. این موضوع میتواند به یک ابزار دیپلماتیک و تبلیغاتی برای فرانسه تبدیل شود. از سوی دیگر، برای سینمای ایران این یک موقعیت دوسویه است: از یک سو، موفقیت یک فیلمساز ایرانی افتخارآفرین است، از سوی دیگر، این موفقیت در چارچوب قوانین داخلی کشور نادیده گرفته شده و حتی تقبیح میشود.
استراتژی پناهی و محاسبه ریسک بازگشت
تصمیم پناهی برای بازگشت پس از اسکار، یک حرکت حسابشده و پرریسک است. او احتمالاً چند محاسبه دارد: اول، با بازگشت، مشروعیت و محبوبیت خود به عنوان یک هنرمند متعهد به وطن را افزایش میدهد. دوم، فشار بینالمللی ناشی از حضور موفقش در اسکار ممکن است تا حدی از شدت برخوردها بکاهد. سوم، او نشان میدهد که از پیامدهای احتمالی آگاه است اما ترسی ندارد. با این حال، ریسک این تصمیم بسیار بالا است. ممکن است با بازگشت، نه تنها ممنوعالخروج شود، بلکه حکم حبس یکساله نیز به اجرا درآید. این تصمیم، آزمونی برای تحمل نظام در قبال منتقدانش خواهد بود.
آینده رابطه سینمای ایران با جریانهای بینالمللی
این ماجرا، نماد تنش همیشگی بین سینمای هنری و آوانگارد ایران (که اغلب در جشنوارهها مطرح میشود) با قوانین و سیاستهای داخلی است. از یک طرف، فیلمسازانی مانند پناهی، فرهادی یا رسولاف باعث افتخار سینمای ایران در عرصه جهانی هستند. از طرف دیگر، برخی از آثار آنها با خطقرمزهای داخلی در تعارض است. حکم جدید علیه پناهی میتواند این پیام را به جامعه جهانی سینما بفرستد که همکاری با چنین فیلمسازانی ممکن است برای آنان مشکلساز شود. آیا این روند میتواند منجر به انزوای بیشتر سینمای هنری ایران از جریان اصلی جهانی شود؟ یا فشار بینالمللی ناشی از موفقیتهایی مانند اسکار، میتواند فضای داخلی را به سوی انعطاف بیشتر سوق دهد؟ پاسخ به این سوال، آینده سینمای ایران را شکل خواهد داد.