آسیانیوز ایران؛ سرویس فرهنگی هنری:
صدای بلند یک کارگردان بر روی سکوی جهانی، در کشورش به حکمی قضایی تبدیل شده است. جعفر پناهی، کارگردان سرشناسی که چند ماه پیش در اوج درخشش بینالمللی بود، اکنون در غیاب خود، از سوی نظام قضایی ایران محکوم شده است. مصطفی نیلی، وکیل دادگستری، روز دوشنبه دهم آذر با انتشار پستی در شبکه اجتماعی، خبر از صدور حکم تازهای برای موکل خود داد. حکمی که برگی دیگر از پرونده طولانی تعارض پناهی با حاکمیت ایران است. بر اساس این اطلاعیه، جعفر پناهی به یک سال حبس و دو سال ممنوعیت خروج از کشور محکوم شده است. علاوه بر این، او از عضویت در هر گونه گروه یا دسته سیاسی و اجتماعی نیز منع گردیده است. این حکم از سوی شعبه ۲۶ دادگاه انقلاب اسلامی تهران و به صورت غیابی صادر شده است. اتهام اصلی وی که منجر به این محکومیت شده، «فعالیت تبلیغی علیه نظام» عنوان شده است.
وکیل پناهی تأکید کرد که در فرصت قانونی، «اقدامات لازم جهت اعتراض به این حکم» را انجام خواهد داد. این حکم در شرایطی صادر میشود که پناهی هماکنون در خارج از کشور به سر میبرد و در تور معرفی فیلم برنده نخل طلای خود است. جعفر پناهی، ۶۵ ساله، پیش از این نیز دو بار به دلیل مواضع سیاسی و همین اتهام در ایران زندانی شده و از ساخت فیلم منع شده بود. آخرین دوره حبس او در سالهای ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ به دلیل اعتراض به بازداشت محمد رسولاف، هفت ماه به طول انجامید. شهرت جهانی پناهی پس از کسب نخل طلای هفتاد و هشتمین دوره جشنواره کن برای فیلم «یک تصادف ساده» به اوج جدیدی رسید. او در همان مراسم و نشستهای پس از آن، مواضع صریحی علیه حکومت ایران اتخاذ و حتی خواستار «انحلال نظام» شد. این محکومیت غیابی، فصل تازهای از تقابل یک هنرمند صاحبنام با حاکمیت را رقم زده و واکنشهای گسترده بینالمللی را در پی خواهد داشت. در ادامه، ابعاد حقوقی، سیاسی و بینالمللی این حکم تحلیل خواهد شد.
تحلیل حقوقی-قضایی؛ اتهام تبلیغ علیه نظام و محکومیت غیابی
اتهام «فعالیت تبلیغی علیه نظام» از جمله اتهامات موسع و کشدار در نظام قضایی ایران است که میتواند طیف وسیعی از بیانهای هنری، سیاسی و اجتماعی را در برگیرد. در مورد پناهی، سخنرانیهایش در جشنواره کن، مصاحبههای بینالمللی و مواضع صریح خواستار انحلال نظام، مصداق این اتهام از دید دادگاه قلمداد شده است. نکته حائز اهمیت، صدور حکم به صورت غیابی است. اگرچه در قوانین ایران در مواردی امکان محاکمه غیابی متهمان وجود دارد، اما این اقدام زمانی که متهم یک چهره شناخته شده بینالمللی است و دسترسی به وکیل داشته، از منظر حقوق بشری و دادرسی عادلانه قابل نقد جدی است. این رویکرد، معمولاً نشاندهنده قطع امید دستگاه قضایی از حضور داوطلبانه متهم یا قصد صدور یک پیام نمادین و بازدارنده است.
پیام سیاسی حکم؛ بازدارندگی در برابر مخالفت از بیرون مرزها
صدور این حکم درست در زمانی که پناهی پس از کسب عالیترین جایزه سینمایی جهان در اوج توجه رسانهای قرار دارد، حامل پیامی سیاسی روشن است. حکومت ایران میخواهد به همه مخالفان، به ویژه آنانی که مانند پناهی از پلتفرمهای بینالمللی برای انتقاد استفاده میکنند، نشان دهد که حتی موفقیت و شهرت جهانی نیز مصونیتی ایجاد نمیکند و حوزه قضایی ایران میتواند آنان را حتی در غیاب محکوم کند. این اقدام، تلاشی برای خلع سلاح نمادین مخالفان و ایجاد هزینهای سنگین برای انتقادهای برونمرزی است. هدف، نه فقط مجازات پناهی، که بازداشتن سایر چهرههای هنری یا روشنفکر از ابراز مخالفت هنگام سفر به خارج است.
تأثیر بر جایگاه بینالمللی ایران و واکنش جامعه جهانی
این حکم بدون شک واکنشهای تند و گسترده جامعه بینالملل، نهادهای حقوق بشری، مجامع سینمایی و دول غربی را در پی خواهد داشت. ممکن است تحریمهای نمادین بیشتری علیه مقامات قضایی ایران وضع شود و جایگاه فرهنگی ایران در مجامع هنری جهانی بیش از پیش تخریب گردد. از سوی دیگر، این اتفاق میتواند به قهرمانسازی بیشتر پناهی در غرب و افزایش حمایت از او بینجامد. این حکم، تقابل گفتمان «حق هنرمند برای بیان» با گفتمان «امنیت ملی و نظام» را عیان میکند و ایران را در موضع دفاعی در محافل فرهنگی قرار میدهد. دیپلماسی عمومی ایران در توضیح این حکم با چالشی جدی روبرو خواهد شد.
آینده شغلی و شخصی پناهی؛ تبعید خودخواسته یا بازگشت پرخطر؟
این حکم عملاً راه بازگشت امن پناهی به ایران را برای سالهای آینده مسدود میکند. در صورت بازگشت، بلافاصله بازداشت و دوران حبس را خواهد گذراند. بنابراین، او ناگزیر به ادامه زندگی در تبعید و دوری از وطن خواهد بود. این موضوع بر حیات هنری او نیز تأثیر میگذارد: اگرچه دسترسی به منابع بینالمللی دارد، اما قطع ارتباط با زادگاه و جامعهای که سوژه بسیاری از فیلمهایش بوده، میتواند بر محتوای آثارش تأثیر بگذارد. همچنین، ممنوعیت عضویت در گروهها حتی اگر نمادین باشد، نشان میدهد حکومت او را یک کنشگر سیاسی منزوی میخواهد. آینده پناهی احتمالاً ادامه فعالیت هنری-سیاسی در خارج و تبدیل شدن به یک نماد مبارزه برای آزادی بیان خواهد بود.
تأثیر داخلی؛ جامعه هنری ایران بین افتخار و ترس
این حکم برای جامعه هنری داخل ایران یک موقعیت دوگانه و دشوار ایجاد میکند. از یک سو، بسیاری به موفقیت پناهی در کن به عنوان موفقیتی ملی مینگرند و به او افتخار میکنند. از سوی دیگر، حکم زندان برای او پیام بازدارنده قدرتمندی است که سکوت یا خودسانسوری را تشویق میکند. هنرمندان داخلی اکنون باید بین احساس همبستگی با یک همکار موفق ولی مغضوب و محاسبه ریسک فعالیت خود یکی را انتخاب کنند. این اتفاق ممکن است باعث دوقطبی شدن بیشتر جامعه هنری شود: عدهای با سکوت محتاطانه، عدهای دیگر با بیان نمادین حمایت خود را نشان دهند. واکنش جمعی یا عدم واکنش آنان، شاخص مهمی از فضای حاکم بر هنر در ایران خواهد بود.