آسیانیوز ایران؛ سرویس سیاسی:
سفر امیرخان متقی، وزیر خارجه طالبان، به تهران در شرایطی انجام شد که دو موضوع امنیت مرزها و بحران آب همچنان روابط ایران و افغانستان را تحت تأثیر قرار داده است. این دیدار که با حضور عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران برگزار شد، در حالی صورت گرفت که طالبان بهرغم تعهدات گذشته، نهتنها حقابه ایران از هیرمند را بهطور کامل تأمین نکرده، بلکه با ساخت سدهای جدید در استانهای مرزی، بحران آب را تشدید کرده است.
امنیت مرزی و بحران آب در کانون گفتوگوها
امیرخان متقی، وزیر خارجه رژیم طالبان، روز شنبه ۲۷ ثور/اردیبهشت (۱۷ مه) در سفری رسمی وارد ایران شد و با عباس عراقچی، وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران، درباره مسائلی چون امنیت، آب، وضعیت مهاجران و زندانیان افغان در ایران گفتوگو کرد. در اطلاعیهای که وزارت خارجه طالبان منتشر کرده است جزئیات بیشتری درباره مباحث امنیتی و مسئله آب ذکر نشده است. با این حال، تهران همواره از طالبان خواسته است تا به تعهداتش درمورد تامین حقابه هیرمند پایبند بماند و در برابر تهدیدهای احتمالی امنیتی در مرزهای شرقی ایران واکنش مناسب نشان دهد.
یکی از نگرانیهای اصلی جمهوری اسلامی ایران حضور شاخه خراسان گروه دولت اسلامی (داعش) در افغانستان است. این گروه در دوران حاکمیت طالبان حملات متعددی را در افغانستان انجام داده است. افزون بر این، گروههایی نظیر جیشالعدل که در گذشته نیز به نیروهای نظامی ایران حملات مسلحانه کردهاند، اسباب نگرانی تهراناند. رحمتالله نبیل، رئیس پیشین امنیت ملی افغانستان، پیشتر مدعی شده بود که گروه جیشالعدل در سال ۲۰۲۱ در حمایت از طالبان، در چندین استان با نیروهای امنیتی افغانستان درگیر شده است. در دوران سلطه طالبان، چندین رسانه وابسته به جمهوری اسلامی ایران نیز با ابراز نگرانی از فعالیت هواداران این گروه، بهویژه در استانهای غربی افغانستان هممرز با ایران، مطالبی منتشر کرده بودند.
جمهوری اسلامی ایران بر مرزهای شرقی با افغانستان کنترل کامل ندارد و همین خلا موجب نگرانی شده است، چرا که احتمالا اعضای جیشالعدل برای خروج از افغانستان و ورود به ایران از همین شکاف بهره میبرند. تهران برای مقابله با چنین تهدیداتی به حصار کشی مرزی اقدام کرده، اما این طرح هنوز به طور کامل اجرا نشده است. از سوی دیگر، رژیم طالبان نیز فاقد نیروی مرزی آموزشدیده و سازمانیافته است. به همین دلیل، بسیاری از همسایگان افغانستان ازجمله ایران، درمود گسترش فعالیتهای تروریستی و خطر نفوذ تروریسم از خاک افغانستان نگراناند. هرچند در اطلاعیه وزارت خارجه طالبان به محتوای گفتوگوها درباره آب اشاره دقیق نشده، اما این موضوع برای تهران اهمیت بسیار دارد. طالبان ساخت سد در استانهای هممرز با ایران، مانند هرات و فراه را با جدیت دنبال میکنند. سد پاشدان، دومین سد مهم استان هرات، اکنون در مرحله پایانی است و طالبان فرایند آبگیری آن را آغاز کردهاند.
سد پاشدان، با ظرفیت ذخیرهسازی ۴۵ میلیون متر مکعب و قابلیت آبیاری ۱۳ هزار هکتار زمین کشاورزی، توان تولید دو مگاوات برق دارد. این سازه در ۱۵ کیلومتری شرق شهر هرات قرار گرفته و پس از سد سلما دومین سد بزرگ این استان است. آب این سد از ارتفاعات کوههای بابا و کوتل سبزک در استان بادغیس تامین میشود. پیش از ساخت این سد آب رودخانه هریرود به سوی ایران جریان مییافت، اما اکنون با آغاز ذخیرهسازی احتمال کاهش سهم آب ورودی ایران بسیار زیاد است.
در مجاورت هرات، در ولایت فراه، پروژه سد بخشآباد در دست اجرا است، سدی که ظرفیت ذخیرهسازی یک هزار و ۳۰۰ میلیون متر مکعب آب را دارد. هفته گذشته، وزارت انرژی و آب طالبان اعلام کرد که روند ساخت این سد ۸۰ درصد پیشرفت داشته است. در این اطلاعیه آمده بود که مسئولان پروژه گفتهاند عملیات سخت و پیچیده تونلهای انحرافی به پایان رسیده است و ساخت سد در موعد مقرر تمام خواهد شد.
سد بخشآباد، که روی رودخانه فراه ساخته میشود، با ظرفیت تولید ۷۲ مگاوات برق، توانایی آبیاری بیش از ۶۸ هزار هکتار زمین کشاورزی را خواهد داشت. این سد با ارتفاع ۸۱ متر، یکی از پروژههای کلیدی طالبان در زمینه مدیریت منابع آبی است. با بهرهبرداری از این سد، آب رودخانه فراه دیگر به هامون صابری و سپس به سیستان ایران نخواهد رسید و این موضوع میتواند بحران گردوغبار در منطقه سیستان را شدت بخشد. در دوره حکومت پیشین افغانستان نیز دو سد سلما و کمالخان روی رودخانههای هریرود و هیرمند ساخته شدند، در حالی که پیش از ساخت این سدها، آب این رودخانهها به سمت ایران روانه میشدند.
جمهوری اسلامی ایران در دوران حکومت طالبان بارها درباره عدم تامین حقابه هیرمند ابراز نگرانی کرده و خواستار اجرای دقیق معاهده آب هیرمند شده است. براساس توافقی که در سال ۱۳۵۱ میان دولتهای وقت ایران و افغانستان امضا شد، حقابه سالانه ایران از هیرمند برابر با ۸۱۷ میلیون مترمکعب است. با این حال، هیچ توافق مشخصی میان ایران و افغانستان درباره استفاده مشترک از آب رودخانههای هریرود و فراهرود وجود ندارد. طالبان نیز بیاعتنا به حقوق پاییندستی، در بالادست این رودخانهها به ساخت و توسعه سدها ادامه میدهند.
در همین حال، همزمان با پروژههای ساخت سد پاشدان و بخشآباد، طالبان تدابیر امنیتی در اطراف این سدها و همچنین سدهای سلما و کمالخان را تشدید کردهاند. پس از بازگشت طالبان به قدرت، جمهوری اسلامی ایران روابط نزدیکی با این گروه برقرار کرده و حتی سطح تعاملات دیپلماتیکش را افزایش داده است. با این حال، پرسش مهمی که اکنون مطرح میشود این است که آیا تهران توانسته است در این رابطه منافعش در حوزه امنیت و آب را تامین کند.
۱. چالشهای امنیتی مرزهای شرقی
-
تهدیدات گروههای تروریستی: فعالیت داعش-خراسان و جیشالعدل در افغانستان، نگرانی ایران از نفوذ این گروهها به خاک خود را افزایش داده است.
-
ضعف کنترل مرزی: عدم وجود نیروهای مرزی سازمانیافته در افغانستان و ناتوانی طالبان در مهار تروریسم، امنیت ایران را تهدید میکند.
-
حصارکشی مرزی: ایران برای مقابله با این تهدیدات، پروژه حصارکشی مرزی را آغاز کرده، اما این طرح هنوز تکمیل نشده است.
۲. بحران آب و سدسازی طالبان
-
کاهش حقابه هیرمند: بر اساس معاهده ۱۳۵۱، ایران سالانه حقابه ۸۱۷ میلیون مترمکعب از هیرمند را دارد، اما طالبان این تعهد را بهطور کامل اجرا نکردهاند.
-
سد پاشدان: با ظرفیت ۴۵ میلیون مترمکعب، آب هریرود را ذخیره میکند و احتمال کاهش جریان آب به ایران را افزایش داده است.
-
سد بخشآباد: این سد که ۸۰ درصد پیشرفت دارد، با ذخیره ۱,۳۰۰ میلیون مترمکعب آب، بحران خشکسالی در سیستان را تشدید خواهد کرد.
۳. روابط دیپلماتیک ایران و طالبان
-
تعاملات محدود اما استراتژیک: ایران برای جلوگیری از تشدید بحرانهای امنیتی و آبی، ناگزیر به گفتوگو با طالبان است.
-
سوال کلیدی: آیا تهران توانسته در این مذاکرات به تضمینهای عملی در مورد امنیت و آب دست یابد؟
جمعبندی
سفر وزیر خارجه طالبان به تهران نشاندهنده تلاش دو طرف برای مدیریت تنشهای امنیتی و آبی است، اما عدم شفافیت در توافقهای احتمالی و ادامه سدسازی طالبان، آینده روابط را با ابهام مواجه کرده است. آیا ایران میتواند با دیپلماسی فعال، از تشدید بحران در مرزهای شرقی جلوگیری کند؟ پاسخ این سوال به اقدامات عملی طالبان و واکنشهای بعدی تهران بستگی دارد.