چرا جامعه بیش از هر زمان به روشنفکران راستین نیاز دارد؟

آسیانیوز ایران؛ سرویس اجتماعی:

پوریا زرشناس - دکترای اقتصاد انرژی های تجدیدپذیر

 جهان در پنج سال گذشته شاهد تحولات شگرف و بی‌سابقه‌ای بوده است؛ از همه‌گیری کووید-۱۹ که بنیان‌های سلامت جهانی را لرزاند تا جنگ اوکراین که نظم امنیتی اروپا را دگرگون کرد. این بحران‌های پی در پی، همراه با بازگشت جنگ سرد، فروپاشی مدل لیبرال و جنگ ویرانگر غزه، جامعه جهانی را در وضعیت بی‌ثبات و پیچیده‌ای قرار داده است. در چنین شرایطی، که سیاستمداران و مقامات امنیتی اغلب درگیر مسائل فوری و روزمره هستند، نیاز به صدای روشن و بینش عمیق روشنفکران و روزنامه‌نگاران مستقل بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود. آنان هستند که می‌توانند فراتر از هیاهوی لحظه‌ای، واقعیت‌ها را تبیین کنند و مسیر آینده را ترسیم نمایند.

از قرن نوزدهم تاکنون، روشنفکران در قلب کنش عمومی قرار داشته‌اند. از سن‌سیمون و آگوست کنت تا مارکس، روشنفکران سه نقش بنیادین را بر عهده داشته‌اند: فهم جهان، تغییر آن و پیش‌بینی آینده. این نقش‌ها که ریشه در علم و مشاهده عینی داشت، به جامعه‌شناسی و فلسفه سیاسی راه یافت و مسیر تحولات اجتماعی را هموار کرد. اما امروز، با ظهور اینفلوئنسرها و متخصصان فنی که تنها پاسخ می‌دهند بدون آنکه پرسشی مطرح کنند، جایگاه راستین روشنفکر به حاشیه رانده شده است. اکنون پرسش اساسی این است: در جهان پرآشوب امروز، جامعه به چه نوع روشنفکری نیاز دارد؟ این موضوع را می‌توان از چند منظر فلسفی، اجتماعی و رسانه‌ای تحلیل کرد:

۱. تحلیل فلسفی-تاریخی: نقش روشنفکر از دیدگاه اندیشمندان کلاسیک

• مارکس

  روشنفکر باید در خدمت تغییر جهان باشد و تنها به تفسیر آن بسنده نکند.

• آگوست کنت

  روشنفکر باید ابزار فهم جهان را داشته باشد، از ایدئولوژی فاصله بگیرد و بتواند پیش‌بینی کند.

• ادوارد سعید

  روشنفکر باید در برابر قدرت بایستد و صدای بی‌صدایان باشد.

• گرامشی

  روشنفکران سنتی در خدمت حفظ وضع موجود هستند، در حالی که روشنفکران ارگانیک از دل جامعه برمی‌خیزند و برای تغییر آن می‌کوشند.

۲. تحلیل اجتماعی-سیاسی: ضرورت روشنفکری در عصر بحران‌های چندلایه

• تبیین واقعیت‌های پیچیده

  در عصر اطلاعات، روشنفکران می‌توانند با تحلیل عمیق، واقعیت را از شایزه جدا کنند.

• ارائه چشم‌انداز بلندمدت

  در مقابل سیاستمداران که بر مسائل کوتاه‌مدت متمرکزند، روشنفکران می‌توانند افق‌های دورتر را ترسیم کنند.

• نقد قدرت

  روشنفکران می‌توانند با نقد ساختارهای قدرت، از استبداد و فساد جلوگیری کنند.

• حفظ حافظه جمعی

  روشنفکران با ثبت و تحلیل رویدادها، حافظه تاریخی جامعه را حفظ می‌کنند.

۳. تحلیل رسانه‌ای: جایگاه روشنفکر در عصر اینفلوئنسرها

• تهدید توسط سطحی نگری

  اینفلوئنسرها با دنبال‌کنندگان زیاد اما تحلیل‌های سطحی، جای روشنفکران را گرفته‌اند.

• کمبود فضای نقد عمیق

  رسانه‌ها اغلب فرصت کافی برای تحلیل‌های عمیق و طولانی فراهم نمی‌کنند.

• وابستگی به قدرت

  بسیاری از "روشنفکران رسانه‌ای" وابسته به نهادهای قدرت هستند و استقلال رأی ندارند.

۴. چالش‌های پیش‌روی روشنفکری معاصر

• حاشیه‌سازی عمدی

  نهادهای قدرت اغلب روشنفکران مستقل را به حاشیه می‌رانند.

• اقتصاد 

  روشنفکران مستقل عموما با چالش های اقتصادی برای ادامه فعالیت روبرو هستند.

• خطرات امنیتی

  در بسیاری از کشورها، روشنفکران مستقل با تهدیدها و خطرات امنیتی روبرو می‌شوند.

۵. راهکارها و چشم‌انداز آینده

• شبکه‌سازی بین‌المللی

  روشنفکران می‌توانند با تشکیل شبکه‌های جهانی، از یکدیگر حمایت کنند.

• استفاده از پلتفرم‌های جدید

  استفاده از رسانه‌های مستقل و پلتفرم‌های دیجیتال برای انتشار آثار.

• اتحاد با جنبش‌های اجتماعی

  همکاری با نهادهای مدنی و جنبش‌های اجتماعی برای افزایش impact.

• حفظ استقلال

  پایبندی به اصول و عدم وابستگی به نهادهای قدرت.

جمع‌بندی

در جهان پرآشوب امروز، که طوفان‌های هویتی، فرقه‌ای و ژئوپلیتیک در حال غرش هستند، جامعه بیش از هر زمان به روشنفکران راستین نیاز دارد. روشنفکرانی که نه فقط واقعیت را می‌فهمند، بلکه توانایی پیش‌بینی آینده و الهام‌بخشی برای تغییر را دارند. آنان باید همچون قطب‌نمایی در شب‌های طوفانی، جامعه را به سمت افق‌های روشن رهنمون شوند.