آسیانیوز ایران؛ سرویس سیاسی:
دیوارهای بلند زندان اوین بار دیگر شاهد خروج یکی از نامآشناترین زندانیان سیاسی دهههای اخیر بود. این خروج، نه با قید وثیقه یا قرار موقت، بلکه با اتمام قانونی دوران محکومیت همراه شد. ضیا نبوی، فعال قدیمی دانشجویی که نامش با تحولات سیاسی چندین دهه ایران گره خورده است، عصر امروز درِ زندان را به پشت سر گذاشت. آزادی او، فصل جدیدی از زندگی پر فرازونشیب یک کنشگر سیاسی را رقم زد. آزادی نبوی پیچیدگیهای خاص خود را داشت. او نه به دلیل پایان یک حکم، که با احتساب «بخشنامه عمومی تخفیف مجازات» که شهریور امسال ابلاغ شد، چهار ماه از محکومیتش کاسته شد و زودتر از موعد مقرر به خانه بازگشت.
داستان حبس اخیر او به دو پرونده مجزا بازمیگردد: اعتراض به مسمومیتهای زنجیرهای دانشآموزان و اعتراض به ساقط کردن هواپیمای اوکراینی. برای هر یک، حکم یک سال حبس تعیین شده بود که به صورت متوالی اجرا شد. اما آنچه این دوره حبس را متمایز کرد، دستاورد چشمگیر علمی نبوی در پشت میلههای زندان بود. او در همین دوران موفق شد در آزمون دکتری شرکت کند و رتبه دوم کشوری را به دست آورد. پذیرش در رشته جامعهشناسی سیاسی دانشگاه تربیت مدرس، موهبتی بود که تلخکامی محرومیت از تحصیل را برایش به همراه آورد. با وجود تلاشهای فراوان، مسئولان قضایی به او مرخصی برای حضور در کلاسها اعطا نکردند.
ضیا نبوی کهنهسربازِ حوزه کنشگری دانشجویی است. پیشینه او به پرونده «شورای دفاع از حق تحصیل» در سال ۱۳۸۸ بازمیگردد که حبسی هشتساله را برایش به ارمغان آورد. حالا او پس از تحمل نزدیک به دو سال حبس دیگر، بار دیگر به آغوش جامعه بازگشته است. در ادامه، ابعاد مختلف این رخداد، از دلایل قضایی گرفته تا پیامدهای اجتماعی آن، تحلیل خواهد شد.
تحلیل قضایی؛ تلفیق احکام، تخفیف و ناکامی در اعاده دادرسی
پرونده قضایی ضیا نبوی نمونهای از نحوه مواجهه سیستم قضایی با کنشگرانی است که اعتراض خود را در چند پرونده مختلف بیان میکنند. صدور دو حکم یکساله مجزا برای دو اتهام مشابه (اعتراض) و اجرای متوالی آنها، عملاً مجازاتی دوبرابر برای عملی مشابه ایجاد کرد. نکته کلیدی، «بخشنامه عمومی تخفیف مجازات» است که مانند بسیاری دیگر از زندانیان، شامل حال نبوی شد و چهار ماه از محکومیتش کاسته شد. این بخشنامه که معمولاً در مناسبتهای عمومی صادر میشود، اغلب راهی برای کاهش جمعیت زندانهاست. از سوی دیگر، رد چهار درخواست اعاده دادرسی در دیوان عالی کشور، نشان میدهد دستگاه قضایی در این مرحله، دیدگاه دادگاههای پایینتر را تأیید و مسیر اصلاح حکم را بسته است.
تحصیل در زندان؛ تضاد بین استعداد فردی و محدودیتهای سیستم
دستاورد علمی چشمگیر ضیا نبوی در زندان (کسب رتبه دوم دکتری در یک آزمون ملی) از دو جهت قابل تحلیل است. نخست، نشاندهنده ظرفیتهای انسانی و اراده فردی است که حتی در سختترین شرایط نیز میتواند درخشش علمی داشته باشد. این موفقیت، اعتبار علمی او را به عنوان یک پژوهشگر سیاسی تقویت میکند. اما وجه دوم، تراژدی محرومیت از این دستاورد است. رد درخواست مرخصی برای حضور در کلاسها، نشان از تضاد ذاتی بین اهداف تربیتی-بازپرورانه زندان و واقعیت اجرایی آن دارد. از یک سو سیستم آموزشی کشور استعداد او را به رسمیت میشناسد و از سوی دیگر سیستم قضایی مانع بهرهمندی از ثمره این استعداد میشود. این تناقض، پرسشهایی جدی درباره حق تحصیل زندانیان و امکان تحول فردی در حبس ایجاد میکند.
از شورای دفاع از حق تحصیل تا اعتراضهای جدید
سابقه کنشگری ضیا نبوی به دهه ۱۳۸۰ و عضویت در «شورای دفاع از حق تحصیل» بازمیگردد؛ نهادی که خود متهم به فعالیت علیه امنیت ملی شد. او برای همان فعالیتها، ده سال حبس را تحمل کرد. این پیشینه نشان میدهد نبوی در طول دو دهه، کانون توجه امنیتی-قضایی بوده است. اتهامات جدید او (اعتراض به مسمومیت دانشآموزان و سقوط هواپیمای اوکراینی) نشان از تداوم منطق کنشگری او دارد: تمرکز بر مسائل اجتماعی-سیاسی حساس که افکار عمومی را به شدت تحت تأثیر قرار دادهاند. این تداوم، هم نشان از ثبات عقیده او دارد و هم حاکی از این است که سیستم قضایی، او را همچنان یک کنشگر مؤثر و بنابراین پرخطر میداند که باید هزینه فعالیتش را بپردازد.
نقش وکلا و دفاع از موکل در بستر محدودیتهای حقوقی
عملکرد وکلای ضیا نبوی به ویژه امیر رئیسیان، نمونهای از تلاش برای استفاده از تمام راههای قانونی در یک سیستم قضایی بسته است. آنان در چهار نوبت تلاش کردند تا از طریق اعاده دادرسی در دیوان عالی کشور، به احکام صادره اعتراض کنند. شکست در این مسیر، نشان میدهد که فضای مانور وکلا در پروندههای امنیتی-سیاسی بسیار محدود است. با این حال، همین پیگیریها، هم باعث شد موکل از جدیدترین تخفیف عمومی بهرهمند شود و هم رسانهای شدن پرونده را در پی داشت. وکالت در چنین مواردی، فراتر از دفاع حقوقی، به مستندسازی فرآیند قضایی و افشای ناکارآمدیهای احتمالی تبدیل میشود.
آینده؛ دانشگاه، کنشگری و زندگی پساززندان
آزادی ضیا نبوی با چند پرسش بزرگ درباره آینده همراه است. نخست، وضعیت تحصیلی او: آیا دانشگاه تربیت مدرس به عنوان یک نهاد دولتی، حاضر خواهد بود دانشجوی رتبه دوم خود را که به تازگی از زندان آزاد شده، بپذیرد و فضای آموزشی برایش فراهم کند؟ دوم، محدودیتهای پس از آزادی: معمولاً آزادشدگان چنین پروندههایی با محدودیتهایی مانند ممنوعالخروجی یا ممنوعیت فعالیت در رسانه و فضای مجازی مواجه میشوند. سوم، تداوم کنشگری: آیا نبوی با توجه به سابقه طولانی حبس، مسیر خود را تغییر خواهد داد یا به عنوان یک دانشجوی دکتری جامعهشناسی سیاسی، کنشگری خود را در قالبی آکادمیک و پژوهشی ادامه خواهد داد؟ پاسخ به این پرسشها، سرنوشت فردی او و همچنین نمادی از فضای سیاسی-اجتماعی پیشروی کنشگران سابق خواهد بود.