آسیانیوز ایران؛ سرویس سلامت و زیبایی:
با فرارسیدن فصل سرما و پایداری جوی، کلانشهرهای ایران بار دیگر در چنبره یکی از مخربترین معضلات محیط زیستی یعنی آلودگی هوا گرفتار شدهاند. این پدیده که سالهاست به بخشی تلخ از زندگی شهری تبدیل شده، اکنون با تهدید مضاعفی روبرو است: تشدید گسترش بیماریهای ویروسی تنفسی. در روزهایی که شاخص کیفیت هوا در بسیاری از مناطق به رنگ قرمز و حتی بنفش (بسیار ناسالم) درآمده، هشدارهای بهداشتی رنگ جدیتری به خود گرفتهاند. کارشناسان و مسئولان حوزه سلامت نسبت به پیامدهای فاجعهبار این آلودگی بر سلامت عمومی به ویژه در همزمانی با فصل آنفلوآنزا و ادامه گردش ویروس کرونا هشدار میدهند. علیرضا رییسی، معاون بهداشت وزارت بهداشت، با ارائه آماری تکاندهنده، عمق فاجعه را برملا کرده است. وی اعلام کرد آلودگی هوا در ایران سالانه منجر به ۵۹ هزار مورد مرگ میشود. این رقم به تنهایی گویای ابعاد بحران است.
اما هشدار جدید معاون بهداشت وزارت بهداشت به رابطه مستقیم آلودگی هوا با شیوع بیماریهای ویروسی مربوط میشود. رییسی تأکید کرد: «وقتی آلودگی زیاد باشد، میزان انتقال و انتشار آنفلوآنزا فعلی (H۳N۲) حداقل ۱۰ برابر میشود.» این اعلام رسمی به معنای آن است که هوای آلوده نه تنها خود یک سم کشنده است، بلکه به عنوان یک «تقویتکننده» یا «کاتالیزور» برای گسترش ویروسهایی عمل میکند که سیستم تنفسی را هدف میگیرند. در چنین شرایطی، خطر ابتلا و انتقال بیماری به طور تصاعدی افزایش مییابد. در کنار این هشدار، صدای یکی از برجستهترین متخصصان بیماریهای عفونی کشور نیز شنیده میشود. دکتر مینو محرز با صراحتی بیسابقه از مردم خواسته است: «تا میتوانند از خانه بیرون نیایند.» این توصیه، نشاندهنده شدت وخامت اوضاع از منظر یک پزشک باتجربه است. دکتر محرز در توضیح این درخواست گفت: «سطح آلودگی هوا به گونهای است که بیرون از خانه ماندن بسیار خطرناک است.» وی همچنین به همزمانی حضور ویروس کووید-۱۹ و افزایش موارد آنفلوآنزا اشاره کرد و بر لزوم محافظت از خود تأکید ورزید. ترکیب این هشدارهای رسمی و کارشناسی، تصویری هولناک از وضعیت سلامت در شهرهای آلوده ترسیم میکند: سموم تجمعی هوا که سالانه دهها هزار نفر را میکشد، حالا به عاملی برای تبدیل فصل شیوع آنفلوآنزا به یک اپیدمی گسترده و خطرناک تبدیل شده است. پرسش اینجاست که در برابر این تهدید دوگانه، راهکار فوری چیست و مسئولان برای کاهش آلودگی در منبع تولید آن چه اقداماتی انجام میدهند؟
مکانیسم تشدید ویروس توسط آلودگی هوا؛ از تخریب سیستم ایمنی تا افزایش ماندگاری ویروس
اینکه چگونه آلودگی هوا میتواند انتقال آنفلوآنزا را ده برابر کند، مبتنی بر چند مکانیسم علمی است. اول، ذرات ریز معلق (PM2.5 و PM10) و گازهای سمی مانند دیاکسید نیتروژن، به مخاط تنفسی آسیب میزنند و سد دفاعی طبیعی ریهها را ضعیف میکنند. این امر ورود و تکثیر ویروس را آسانتر میکند. دوم، این آلایندهها باعث التهاب سیستم تنفسی میشوند و پاسخ ایمنی بدن را تضعیف یا مختل میکنند، در نتیجه فرد مستعد ابتلای شدیدتر میشود. سوم، برخی مطالعات نشان میدهند ذرات معلق میتوانند به عنوان حامل (carrier) برای ویروسها عمل کرده و آنها را مسافت بیشتری در هوا جابهجا کنند و ماندگاری ویروس در هوا را افزایش دهند. چهارم، آلودگی هوا باعث سرفه و عطسه بیشتر میشود که خود مکانیسم اصلی پراکنده شدن قطرات ویروسی است. این عوامل در کنار هم، یک سینرژی (همافزایی) خطرناک ایجاد میکنند.
آمار ۵۹ هزار مرگ سالانه و مفهوم «سموم تجمعی»
اعلام عدد ۵۹ هزار مرگ منتسب به آلودگی هوا توسط معاون وزارت بهداشت، برآوردی از بار بیماری (Burden of Disease) ناشی از این عامل محیطی است. این مرگها عمدتاً ناشی از بیماریهای قلبی-عروقی، سکتههای مغزی، سرطان ریه و بیماریهای مزمن تنفسی هستند. تأکید بر «اثر سموم تجمعی» نکته کلیدی است. یعنی آسیب ناشی از آلایندهها مانند یک «حساب پسانداز بیماری» در بدن انباشته میشود و قرارگیری مداوم و طولانیمدت، حتی در سطوح به ظاهر کم، در نهایت به بیماریهای جدی منجر میگردد. این موضوع اهمیت کاهش حتی درصدهای کوچک آلودگی را نشان میدهد، زیرا هر کاهشی از انباشت این سموم در بدن میلیونها نفر میکاهد و در بلندمدت از مرگومیر زیادی جلوگیری میکند.
توصیه «در خانه بمانید» به مثابه آخرین خط دفاع شخصی
توصیه دکتر محرز مبنی بر خارج نشدن از خانه، اگرچه ساده به نظر میرسد، اما در واقع بیانگر ناچیز بودن گزینههای دفاع شخصی در برابر آلودگی هواست. وقتی سیستمهای نظارتی نتوانند در منبع آلودگی (خودروها، صنایع، نیروگاهها) مداخله مؤثر کنند، آخرین پناهگاه مردم، خانههایشان میشود. اما این توصیه برای بسیاری از اقشار جامعه (مانند کارگران روزمزد، پیکهای موتوری، فروشندگان دورهگرد و ...) غیرعملی است. همچنین، هوای داخل خانه نیز در صورت نداشتن تهویه مناسب و فیلترهای هوا، میتواند آلوده باشد. این توصیه بیشتر نشاندهنده بنبست و عجز در برابر حل ریشهای مسئله است تا یک راهکار جامع.
تهدید سهگانه؛ آلودگی هوا، آنفلوآنزا و کووید-۱۹
همزمانی سه تهدید اصلی تنفسی، وضعیت را به مراتب پیچیدهتر و خطرناکتر کرده است. آلودگی هوا هم احتمال ابتلا به آنفلوآنزا و کووید را افزایش میدهد و هم میتواند شدت این بیماریها را بیشتر کند. از سوی دیگر، علائم این بیماریهای ویروسی (سرفه، تنگی نفس، گلودرد) میتواند با اثرات مواجهه کوتاهمدت با آلودگی هوا اشتباه گرفته شود و منجر به تأخیر در تشخیص و درمان شود. همچنین، بیماران مبتلا به کووید یا آنفلوآنزا که ریههای آسیبپذیرتری دارند، در برابر آلودگی هوا آسیبپذیرتر خواهند بود. این سهگانه مرگبار، فشار بیسابقهای بر سیستم بهداشت و درمان وارد میکند.
مسئولیتپذیری نهادهای متولی و ضرورت اقدامات فراتر از هشدار
هشدارهای وزارت بهداشت و متخصصان هرچند ضروری است، اما به تنهایی کافی نیست. این هشدارها باید منجر به اقدام قاطع و هماهنگ سایر نهادهای مسئول شود. سازمان حفاظت محیط زیست، وزارت نفت (در تأمین سوخت استاندارد)، وزارت صنعت، معدن و تجارت (در نظارت بر صنایع آلاینده)، وزارت کشور و شهرداریها (در مدیریت ترافیک و توسعه حملونقل عمومی)، همگی در ایجاد این بحران نقش دارند و باید برای خروج از آن برنامه عملیاتی فوری ارائه دهند. اقداماتی مانند تعطیلی موقت مدارس و ادارات در روزهای بسیار آلوده، محدودیتهای ترافیکی جدی، توقف فعالیت کارخانههای آلاینده و الزام به استفاده از سوخت استاندارد، باید با جدیت دنبال شود. در غیر این صورت، هشدارهای بهداشتی تنها بر بار نگرانی مردم میافزاید، بیآنکه راه گریزی پیش پای آنان بگذارد.