آسیانیوز ایران؛ سرویس فرهنگی هنری:
جهان بار دیگر شیفته هنر ناب ایرانی شد. این بار نه بر بوم نقاشی و نه بر صفحه شعر، که بر هزاران تکه آینه کوچک و بزرگ که چون جواهری بر تارک معماری ایران میدرخشند. در جریان بیستمین نشست کمیته بینالدولی پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو در شهر دهلی نو، هند، پرونده «هنر آینهکاری در معماری ایرانی» با اجماع اعضای کمیته به تصویب رسید و بهطور رسمی در فهرست نماینده میراث فرهنگی ناملموس بشری جای گرفت. این رویداد، یک دستاورد فرهنگی بینالمللی بزرگ برای ایران محسوب میشود. ثبت این هنر اصیل، نه تنها مهارت و خلاقیت استادکاران ایرانی را در عرصه جهانی به رسمیت میشناسد، بلکه نخستین بار است که یک عنصر از «معماری ایرانی» در حوزه میراث ناملموس جهانی ثبت میشود.
عنوان رسمی این اثر در اسناد یونسکو "Ayeneh-Kari, the art of mirror-work in Persian architecture" است. این ثبت، خود به تنهایی واژه کلیدی "Persian Architecture" (معماری ایرانی) را در اسناد و پایگاه دادههای جهانی یونسکو رسمیت بخشید و جایگاه آن را ارتقا داد. آینهکاری، هنری است که نور را به خدمت گرفته تا فضا را تعالی بخشد. این هنر، فراتر از یک تکنیک تزئینی، بیانگر بینش فلسفی و عرفانی ایرانیان نسبت به نور، روشنایی و انعکاس هستی است. آینههای شکسته و چیده شده در کنار هم، استعارهای از وحدت در کثرت و انعکاس جهان در ذرهای کوچک هستند. از گنبدها و ایوانهای مساجد و امامزادههای تاریخی گرفته تا تالارهای کاخهای قاجاری و خانههای اعیانی، هنر آینهکاری فضایی رویایی و آسمانی خلق میکند که بازدیدکننده را از زمین به آسمان پیوند میزند. این هنر، سابقهای چندصدساله دارد و نسل به نسل توسط استادکاران متبحر حفظ و توسعه یافته است. ثبت جهانی این هنر، تعهدی بینالمللی برای حفاظت، انتقال و ترویج آن ایجاد میکند. این اقدام، میتواند زمینهساز افزایش توجه جهانی به معماری ایرانی، جذب گردشگران فرهنگی و نیز انگیزهبخش نسل جوان برای یادگیری و تداوم این هنر فاخر باشد. در ادامه، به تحلیل ابعاد مختلف این دستاورد بزرگ فرهنگی، اهمیت هنر آینهکاری، فرآیند ثبت جهانی و تأثیرات آتی آن بر هویت فرهنگی و صنعت گردشگری ایران میپردازیم.
تحلیل هنر آینهکاری به عنوان یک «میراث ناملموس» زنده
میراث ناملموس به سنتها، بازنماییها، شیوههای اجرا، دانشها و مهارتهایی گفته میشود که جوامع آن را بخشی از فرهنگ خود میدانند. آینهکاری دقیقاً مصداقی بارز از این تعریف است. این هنر، مجموعهای از دانش فنی، زیباییشناسی بصری، مهارت بدنی ظریف و سنت انتقال شفاهی استاد-شاگردی است. برخلاف یک بنای تاریخی ثابت (میراث ملموس)، آینهکاری یک فرآیند زنده و خلاق است. از انتخاب و برش آینه گرفته تا طراحی نقشه هندسی (طرحهای گرهچینی، اسلیمی و ختایی) و نصب قطعات با چسب مخصوص (ملاط گچ و سریش)، همه نیاز به دانشی عمیق و مهارتی بالا دارد که تنها از طریق تجربه عملی و آموزش مستقیم منتقل میشود. ثبت آن در یونسکو، بر زنده و پویا بودن این هنر تأکید میکند. هدف، حفاظت از آن به صورت یک اثر موزهای نیست، بلکه تضمین تداوم چرخه انتقال دانش و نوآوری در چارچوب اصالت آن است. این ثبت، از نسل جوان میخواهد که حامل این مشعل باشند.
اهمیت استراتژیک ثبت «نخستین عنصر معماری» و تثبیت هویت
تا پیش از این، عناصر ایرانی ثبتشده در میراث ناملموس یونسکو عمدتاً در حوزههایی مانند موسیقی (ردیف)، هنرهای نمایشی (تعزیه)، مهارتهای سنتی (فرشبافی، ساخت لنج) و آیینها (نوروز) بودند. ثبت آینهکاری، برای نخستین بار حوزه معماری را به این فهرست افزود. این موضوع از دو جهت حیاتی است: اول، گسترش دامنه شناخت جهانی از هنر ایرانی. تاکنون تمرکز جهانی بیشتر بر جنبههای آیینی و موسیقایی بود، اما این ثبت، ابعاد فلسفی و زیباییشناختی معماری ایرانی را پررنگ میکند. دوم، تثبیت هویت مستقل «معماری ایرانی» (Persian Architecture). در فضای گفتمان جهانی که گاه مرزهای فرهنگی محو میشود، این ثبت، سندی معتبر برای تمایز و اصالت یک سنت بزرگ معماری فراهم میآورد. ثبت واژه «Persian Architecture» در اسناد رسمی یونسکو، دستاوردی دیپلماتیک-فرهنگی است که در بحثها و مراجع آتی بینالمللی قابل استناد خواهد بود و مبانی نظری و تاریخی معماری ایران را تقویت میکند.
فرآیند پیچیده ثبت جهانی و نقش نهادهای داخلی
ثبت یک اثر در فهرست ناملموس یونسکو، فرآیندی طولانی، پیچیده و رقابتی است که نیازمند مستندسازی علمی قوی، تدوین برنامه حفاظتی دقیق و دیپلماسی فرهنگی مؤثر است. پرونده آینهکاری باید اثبات میکرد که این هنر:
۱. بخشی از هویت فرهنگی جامعه ایران است.
۲. از نسلی به نسل دیگر منتقل شده.
۳. برای جامعه حامل آن حس تعلق و احترام ایجاد میکند.
۴. در معرض تهدید است و ثبت جهانی به حفاظت آن کمک میکند. سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری (با پژوهشهای میدانی و تهیه فیلم و عکس)، پژوهشگاه میراث فرهنگی و کمیسیون ملی یونسکو در ایران با همکاری وزارت امور خارجه، مسئولیت تهیه و دفاع از این پرونده را بر عهده داشتند. موفقیت این پرونده، نشاندهنده کار تخصصی و هماهنگی بیندستگاهی موفق است. ارائه پرونده به زبان انگلیسی، رعایت استانداردهای فنی یونسکو و دفاع از آن در برابر پرسشهای احتمالی کشورهای عضو، از مراحل حساس این راه بود که با موفقیت پشت سر گذاشته شد.
تأثیرات آتی ثبت بر حفاظت، آموزش و اقتصاد خلاق
ثبت جهانی، تعهداتی برای ایران ایجاد میکند که نتایج ملموسی خواهد داشت:
-
حفاظت و احیا
دولت موظف است برنامه عملیاتی مشخصی برای حفظ این هنر ارائه و اجرا کند. این شامل حمایت از استادکاران بازنشسته، مستندسازی دانش آنان، ایجاد کارگاههای آموزشی تحت نظارت استادان و بازسازی آثار شاخص آینهکاری میشود.
-
آموزش و انتقال
احتمالاً تدوین سرفصلهای استاندارد آموزشی برای این هنر در مراکز فنیوحرفهای و دانشگاهی در دستور کار قرار گیرد تا آموزش از حالت کاملاً استاد-شاگردی شخصی خارج شده و نظاممند شود.
- اقتصاد خلاق و گردشگری
ثبت جهانی، برند قدرتمندی برای هنر آینهکاری ایجاد میکند. این میتواند به رونق صنایع دستی مرتبط، افزایش تقاضا برای بازدید از بناهای دارای آینهکاری شاخص (مانند مسجد شیخ لطفالله، کاخ گلستان، حرم امام رضا) و حتی صادرات آثار هنری معاصر مبتنی بر این تکنیک بینجامد. گردشگران فرهنگی هدفمند، جذب خواهند شد.
چالشهای پیشرو و گامهای بعدی
با وجود این موفقیت بزرگ، چالشهایی وجود دارد که باید مدیریت شود:
-
تهدید فراموشی دانش
بسیاری از استادکاران مسن هستند و خطر از دست رفتن دانش نانوشته آنان وجود دارد. برنامه فوری مصاحبه و ضبط تجربیات این استادان باید در اولویت باشد.
-
تهدید کیفی
ممکن است تقاضای ناگهانی ناشی از ثبت جهانی، به تولید انبوه آثار تقلبی و بیکیفیت منجر شود. ایجاد نشان اصالت و نظام نظارتی برای محصولات آینهکاری ضروری است.
-
نوآوری در چارچوب اصالت
چگونگی تلفیق این هنر با معماری معاصر و ایجاد آثار جدید بدون خدشه به اصالت آن، نیازمند اندیشه و جسارت هنری است. برگزاری دوسالانهها یا مسابقات طراحی میتواند به این فرآیند کمک کند.
گام بعدی، تبدیل این ثبت به یک جنبش ملی برای احیای معماری اصیل ایرانی است. این موفقیت باید بهانهای شود برای بازنگری در سیاستهای معماری شهری، آموزش معماری و سرمایهگذاری بر روی سایر رشتههای وابسته به معماری سنتی (مانند گچبری، مقرنس و کاشیکاری). ثبت آینهکاری، نه نقطه پایان، که آغاز فصل جدیدی برای معرفی ابعاد دیگر تمدن ایرانی به جهان است.