آسیانیوز ایران؛ سرویس افغانستان:
جهان بار دیگر شاهد به رسمیت شناخته شدن یکی از شکوهمندترین میراثهای هنری شرق بود. «سبک نگارگری کمالالدین بهزاد»، سنت هنری عمیق و تأثیرگذاری که قرنهاست زیباییشناسی و ظرافت را به تصویر میکشد، در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو جای گرفت. این افتخار بزرگ در بیستمین نشست کمیته بیندولتی برای حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس در دهلی نو، پایتخت هند، به نام افغانستان ثبت شد. این تصمیم، اهمیت هنری و فرهنگی این سنت فاخر را در سطح جهانی تصدیق کرد و مسیر جدیدی برای محافظت و اشاعه بینالمللی آن گشود. یونسکو در بیانیه خود اعلام کرد که این هنر «حس هویت و تداوم را تقویت میکند» و با کمک به حفظ بافت فرهنگی مردم افغانستان، به «انسجام اجتماعی و احترام متقابل» نیز یاری میرساند. این سخن نشان میدهد که هنر بهزاد فراتر از زیبایی بصری، نقشی زنده در پیوند جامعه با تاریخ و هویت خویش ایفا میکند.
ثبت این سبک، نام کمالالدین بهزاد هروی، نقاش نامدار سدههای نهم و دهم هجری قمری را بار دیگر در پهنه جهانی میدرخشد. بهزاد که در هرات چشم به جهان گشود، نه تنها یکی از برجستهترین استادان نگارگری ایرانی-اسلامی است، بلکه سبک او تأثیری ژرف بر هنر نقاشی در شبه قاره هند و آسیای مرکزی گذاشت. بر اساس توضیح رسمی یونسکو، سبک مینیاتور بهزاد یک سنت زنده است که همچنان از طریق مؤسسات هنری، کارگاهها و مراکز فرهنگی در سراسر افغانستان آموزش داده شده و تمرین میشود. این تعامل مستمر، ضامن حفظ تکنیکها، نمادگرایی و زیباییشناسی تاریخی این هنر است. ثبت میراث ناملموس، برخلاف ثبت آثار ملموس مانند بناهای تاریخی، بر حفظ دانش، مهارتها، آیینها و سنتهای زندهای تأکید دارد که از نسلی به نسل دیگر منتقل میشوند. ثبت سبک بهزاد، تعهد جامعه جهانی به حفظ این زنجیره انتقال دانش هنری را نشان میدهد.
این اتفاق در شرایطی رخ میدهد که افغانستان با چالشهای پیچیده سیاسی و اجتماعی روبرو است، اما فرهنگ و هنر غنی آن همچنان پابرجا و شایسته توجه جهانی است. ثبت این میراث میتواند پنجرهای برای نمایش جنبههای مثبت و سازنده فرهنگ این کشور کهن باشد. اکنون مسئولیت حفاظت، آموزش و ترویج این سبک هنری، نه تنها بر دامن جامعه هنری افغانستان، که با همراهی نهادهای بینالمللی چون یونسکو سنگینتر شده است. این ثبت میتواند انگیزهبخش نسل جدید هنرمندان افغان برای احیا و نوآوری در این سنت دیرپا باشد.
اهمیت ثبت میراث ناملموس و تأثیر آن بر حفاظت از هنرهای سنتی
ثبت در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو، برخلاف ثبت آثار ملموس (مانند بناهای تاریخی)، بر حفظ «فرآیندها، دانشها و مهارتهای زنده» تمرکز دارد. این ثبت به معنای به رسمیت شناختن جهانیِ ارزش یک سنت فرهنگی است که از نسلی به نسل دیگر منتقل میشود. برای سبک بهزاد، این به معنای حفاظت از دانش پیچیده رنگسازی، طراحی، ترکیببندی و نمادگرایی است که در طول قرنها توسعه یافته است. این ثبت، چارچوبی بینالمللی برای حمایت از این هنر ایجاد میکند. یونسکو میتواند با ارائه کمکهای فنی، آموزشی و مالی، به کشور ثبتکننده (افغانستان) در تدوین برنامههای حفاظتی، ثبت استادکاران، ایجاد آرشیوهای دیجیتال و ترویج آموزش این هنر کمک کند. این حمایتها در شرایطی که ممکن است منابع داخلی محدود باشد، حیاتی است. ثبت همچنین «مسئولیتهای بینالمللی» ایجاد میکند. دیگر کشورهای عضو کنوانسیون ۲۰۰۳ یونسکو نیز ملزم به احترام به این میراث و همکاری در حفاظت از آن میشوند. این میتواند به ایجاد شبکهای از موزهها، دانشگاهها و نهادهای هنری بینالمللی برای تحقیق، نمایش و آموزش سبک بهزاد بینجامد.
جایگاه تاریخی کمالالدین بهزاد و ویژگیهای سبک هنری او
کمالالدین بهزاد هروی (حدود ۱۴۵۰-۱۵۳۵ میلادی) که در دوران طلایی هنر هرات تحت حکومت سلطان حسین بایقرا و وزیرش امیر علیشیر نوایی فعالیت میکرد، نقطه عطفی در تاریخ نگارگری اسلامی به شمار میرود. او را نه تنها یک نقاش، بلکه یک «مصلح هنری» میدانند که نقاشی کتاب را از حالتی تزئینی و ایستا به سطحی از بیان روایی و واقعگرایی روانشناختی ارتقا داد. ویژگیهای ممیزه سبک بهزاد عبارتند از: شخصیتپردازی روانشناسانه و فردگرا (چهرهها حالات و شخصیت متمایزی دارند)، طراحی پویا و طبیعیگرایانه (حرکتهای بدن و حالات طبیعیتر است)، عمقنمایی و فضاپردازی نوآورانه (استفاده از معماری و مناظر برای ایجاد حس عمق)، رنگآمیزی غنی و هماهنگ، و توجه به جزئیات زندگی روزمره. او صحنههای شاعرانه را با نگاهی انسانی و زمینی به تصویر میکشید. تأثیر بهزاد فراتر از مرزهای هرات بود. پس از فتح این شهر توسط شاه اسماعیل صفوی، بهزاد به تبریز رفت و به عنوان رئیس کتابخانه سلطنتی منصوب شد. در آنجا، سبک او پایهگذار مکتب نگارگری اصفهان در دوران صفوی شد. همچنین، مهاجرت هنرمندان به امپراتوری گورکانیان هند، سبک بهزاد را به شبه قاره برد و بر نقاشی هندی تأثیری عمیق گذاشت.
معنای ثبت به نام «افغانستان» و ابعاد هویتی-سیاسی آن
ثبت این میراث به نام «افغانستان» در یونسکو، یک اقدام مهم در عرصه «دیپلماسی فرهنگی» برای این کشور محسوب میشود. در دورانی که تصویر افغانستان در رسانههای جهانی غالباً با جنگ و بحران گره خورده، این ثبت پنجرهای است برای نمایش عمق تمدنی، ظرافت هنری و غنای فرهنگی این سرزمین کهن. از منظر هویتی، این ثبت به تقویت «حس تعلق و افتخار ملی» در میان افغانها کمک میکند. هنر بهزاد که ریشه در هرات دارد، بخشی از حافظه جمعی و هویت فرهنگی مشترک مردم این کشور است. یونسکو نیز در بیانیه خود به صراحت به نقش این هنر در تقویت «حس هویت و تداوم» اشاره کرده است. این ثبت میتواند باعث ایجاد «گفتمان جدیدی درباره میراث مشترک» در منطقه شود. سبک بهزاد متعلق به دوران شکوفایی فرهنگی «ایران بزرگ فرهنگی» است که مرزهای امروزی را درنمیگرفت. هرات، تبریز و اصفهان کانونهای این هنر بودند. ثبت به نام افغانستان میتواند انگیزهای برای دیگر کشورهای منطقه (مانند ایران، تاجیکستان، ازبکستان) باشد تا میراث مشترک خود را شناسایی و حفاظت کنند، و حتی به همکاریهای منطقهای در این زمینه بینجامد.
چالشهای حفاظت از این میراث در افغانستان امروز و راهکارهای پیش رو
حفاظت و ترویج یک هنر سنتی مانند سبک بهزاد در افغانستان امروز با چالشهای متعددی روبرو است. چالش امنیتی و بیثباتی سیاسی میتواند فعالیت مراکز فرهنگی و آموزشگاههای هنری را مختل کند. چالش اقتصادی و فقر نیز ممکن است انگیزه جوانان برای پیگیری هنری که درآمدزایی سریع ندارد را کاهش دهد. فراموشی تدریجی دانش سنتی نیز یک تهدید است. اساتید مسن این هنر در حال از دست دادن هستند و نظام منسجم استاد-شاگردی ممکن است تضعیف شده باشد. کمبود مواد و ابزار باکیفیت (مانند کاغذ، رنگهای طبیعی، قلممو) نیز از موانع فنی است. راهکارهای مقابله با این چالشها میتواند شامل موارد زیر باشد: ایجاد «بانک اطلاعاتی استادکاران و آثار» با کمک یونسکو، تأسیس مدارس و کارگاههای هنری تحت حمایت نهادهای بینالمللی، ادغام آموزش مقدماتی این هنر در برنامههای درسی مدارس، برگزاری نمایشگاههای بینالمللی و دیجیتالی برای معرفی هنر معاصر بهزاد، و تولید محتوای آموزشی آنلاین به زبانهای فارسی و پشتو برای دسترسی گستردهتر.
چشمانداز آینده: از حفاظت تا نوآوری در سنت بهزاد
ثبت در یونسکو نباید به معنای «موزهای کردن» یا انجماد این هنر باشد. چالش اصلی، حفظ تعادل بین اصالت و نوآوری است. سنت بهزاد باید یک جریان زنده باقی بماند که هنرمندان معاصر بتوانند با درک عمیق اصول آن، به خلق آثاری با زبان امروزی بپردازند. نوآوری در موضوع میتواند یکی از مسیرها باشد. هنرمندان میتوانند مضامین معاصر (چالشهای اجتماعی، محیط زیست، زندگی شهری) را با زیباییشناسی و تکنیک سبک بهزاد ترکیب کنند. نوآوری در رسانه نیز ممکن است - برای مثال، استفاده از تکنیکهای نگارگری در هنر دیجیتال، انیمیشن یا طراحی گرافیک. آموزش نقش کلیدی دارد. برنامههای آموزشی باید هم بر تسلط بر تکنیکهای سنتی و هم بر پرورش خلاقیت و بیان شخصی تأکید کنند. ایجاد فضای گفتوگو بین استادان سنتی و هنرمندان نوگرا میتواند به غنای این جریان کمک کند. در نهایت، ایجاد بازار برای هنر معاصر مبتنی بر سنت بهزاد ضروری است. حمایت از هنرمندان برای نمایش و فروش آثارشان در گالریهای داخلی و بینالمللی میتواند انگیزه مادی و معنوی ایجاد کند. ثبت یونسکو با اعتباربخشی جهانی به این هنر، میتواند به ایجاد این بازار کمک نماید. آینده سبک بهزاد در گرو توانایی آن برای سخن گفتن با انسان امروزی است.