علت فرونشست زمین در منطقه ۱۸ تهران

آسیانیوز ایران؛ سرویس علم وتکنولوژی:

شهر تهران بار دیگر شاهد نشانه‌های عینی از یک بحران زیرزمینی خاموش بود. این بار، ساکنان منطقه ۱۸ پایتخت با صحنه‌ای ترسناک و غیرمنتظره از جنس فروپاشی زمین مواجه شدند. در نیمه‌شب پنجشنبه ۲۰ آذر، در خیابان ولدخانی واقع در شهرک ولیعصر، زمین به ناگاه شکاف برداشت و حفره‌ای عظیم ظاهر شد. این فروریزش ناگهانی که ابعادی در حدود ۱۰ متر طول و ۱.۵ متر عمق داشت، باعث آسیب دیدن سه دستگاه خودروی پارک شده در محل شد. خوشبختانه این حادثه در نیمه‌شب رخ داد و تلفات جانی در پی نداشت. اما این رویداد به وضوح نشان می‌دهد که تهدید فرونشست زمین در تهران تنها یک مفهوم نظری یا آماری نیست، بلکه پدیده‌ای کاملاً ملموس و خطرناک است که می‌تواند در هر لحظه و در کانون زندگی شهری رخ دهد.

دکتر «جعفر بیت‌اللهی»، مدیر مخاطرات زمین‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، علت این حادثه را تشریح کرد. به گفته وی، نفوذ آب ناشی از بارندگی‌های اخیر به داخل قنوات (کاریزهای) خشک‌شده و مجاری زیرسطحی دیگر، عامل اصلی این رخداد بوده است. این آب با شست‌وشوی خاک اطراف مجاری قدیمی، حفره‌ها و تونل‌های خالی در زیر سطح زمین ایجاد کرده است. در نهایت، سنگینی لایه‌های بالایی و ارتعاشات ناشی از تردد خودروها، سقف این حفره‌های ناپایدار را فرو ریخته و چاله عظیمی در سطح خیابان پدیدار شده است. اما بیت‌اللهی به یک عامل تشدیدکننده مهم دیگر نیز اشاره کرد: «برداشت گسترده شن و ماسه» در این منطقه. حفاری‌های غیراصولی و ایجاد «شن‌چال‌ها» (حفره‌های عمیق ناشی از برداشت مصالح) ساختار زمین را به شدت تضعیف کرده و آن را مستعد فروپاشی می‌کند. ترکیب قنوات کم‌عمق و فرسوده با حفره‌های ناشی از برداشت غیرمجاز مصالح، منطقه ۱۸ تهران را به یک زمین مساعد برای فرونشست تبدیل کرده است. این حادثه می‌تواند تنها یک هشدار اولیه باشد. در ادامه، به تحلیل عمیق‌تر این پدیده، نقش فعالیت‌های انسانی در تشدید آن و راهکارهای فوری و بلندمدت برای مهار این بحران در کلان‌شهر تهران می‌پردازیم.

تحلیل مکانیسم فروریزش؛ از قنات خشک تا حفره مرگبار

فرآیندی که منجر به این حادثه شد، یک زنجیره علّی مشخص دارد. نخست، وجود ساختارهای زیرزمینی تاریخی و فرسوده مانند قنوات (کاریزها) که روزگاری جریان آب داشته‌اند اما اکنون به دلیل افت سطح آب‌های زیرزمینی و توسعه شهری، خشک و رها شده‌اند. این قنات‌ها مانند تونل‌های توخالی در دل خاک و سنگ قرار دارند. بارش‌های اخیر، آب را به درون این مجاری خشک هدایت کرد. این آب با حرکت در مسیر قدیمی، شروع به شست‌وشوی ذرات ریز خاک و ماسه از دیواره‌ها و سقف قنات کرد. این فرآیند به تدریج حفره‌های کوچک را بزرگ‌تر کرده و حفره‌های عظیم و ناپایداری در زیر سطح خیابان ایجاد نمود. در نهایت، لایه نازک باقی‌مانده از آسفالت و خاک فشرده بر روی این حفره، دیگر توان تحمل بار ترافیک (وزن خودروهای در حال تردد و پارک) و ارتعاشات ناشی از آن را نداشت و به یکباره فروریخت. این دقیقاً مشابه فروپاشی سقف یک غار زیرزمینی است.

نقش تخریب‌گرانه برداشت غیرمجاز شن و ماسه و شن‌چال‌ها

دکتر بیت‌اللهی به درستی بر نقش «برداشت گسترده شن و ماسه» تأکید کرد. در حاشیه شهرهای بزرگ مانند تهران، معادن غیرمجاز یا برداشت‌های افراطی از معادن مجاز، منجر به ایجاد حفره‌های عظیم زیرزمینی به نام «شن‌چال» می‌شود. این شن‌چال‌ها اغلب پس از اتمام برداشت، به صورت رها شده و بدون احیا رها می‌شوند. وجود این حفره‌های دست‌ساز، یکپارچگی مکانیکی لایه‌های زمین را از بین می‌برد. آن‌ها می‌توانند کانال‌هایی برای هدایت آب به عمق زمین ایجاد کنند که این آب به شست‌وشوی بیشتر دامن می‌زند. همچنین، این حفره‌ها تنش‌های زمین را متمرکز کرده و احتمال گسیختگی و فروریزش در سطح را به شدت افزایش می‌دهند. بنابراین، شن‌چال‌ها و قنوات خشک، یک همکاری مرگبار برای تخریب ساختار زیرین شهر ایجاد می‌کنند.

منطقه ۱۸ تهران؛ بستر مستعد یک فاجعه بزرگ‌تر

منطقه ۱۸ تهران به دلایل خاصی در معرض خطر بالای چنین حوادثی است:

1. تاریخچه زمین‌شناسی

   این منطقه بر روی دشت‌های آبرفتی حاشیه جنوب غرب تهران قرار دارد که خاک آن نسبتاً سست و مستعد فرسایش و حفاری است.

2. پیشینه کشاورزی و قنات‌های فراوان

   در گذشته شبکه گسترده‌ای از قنوات برای آبیاری زمین‌های کشاورزی وجود داشته که با توسعه شهری، بسیاری از آن‌ها متروک و در زیر خیابان‌ها و ساختمان‌ها مدفون شده‌اند.

3. فعالیت‌های معدنی غیراصولی

   برداشت‌های غیرمجاز مصالح ساختمانی در حاشیه این منطقه، وضعیت را بحرانی‌تر کرده است.

4. بار ترافیک سنگین و فرسودگی زیرساخت

   تردد مداوم خودروهای سنگین و کهولت شبکه‌های تأسیساتی زیرزمینی (مانند آب و فاضلاب)، فشار مضاعفی بر لایه‌های زیرین وارد می‌کند.

ترکیب این عوامل، منطقه ۱۸ را به یک «بمب ساعتی زمین‌شناسی» تبدیل کرده است که بارندگی‌های شدید می‌تواند ماشه آن را بکشد.

پیامدهای گسترده و خطرات پنهان برای کلان‌شهر تهران

این حادثه تنها یک نمونه کوچک از یک تهدید بزرگ‌تر است. فرونشست‌های نقطهای (مانند این مورد) و فرونشست‌های وسیع دشتی (که در دشت‌های جنوب تهران رخ می‌دهد) می‌توانند پیامدهای فاجعه‌باری داشته باشند:

1. خطر جانی مستقیم

   امکان سقوط عابران، خودروها یا حتی بخشی از ساختمان‌ها به داخل حفره‌ها.

2. تخریب زیرساخت‌های حیاتی

   شکستن خطوط انتقال آب، گاز، فاضلاب، برق و فیبر نوری که می‌تواند خسارات مالی سنگین و اختلال گسترده در زندگی شهری ایجاد کند.

3. تضعیف پی ساختمان‌ها

   ایجاد ترک در ساختمان‌ها و افزایش خطر ریزش در هنگام زلزله.

4. هزینه‌های گزاف درمان شهری

   نیاز به بازسازی مداوم معابر و ترمیم حفره‌ها، بار مالی سنگینی بر شهرداری تحمیل می‌کند.

راهکارهای فوری و بلندمدت برای مدیریت بحران

برای جلوگیری از تکرار و تشدید این حوادث، اقدامات قاطعی لازم است:

• اقدامات فوری (پس از حادثه)

  نقشه‌برداری و شناسایی دقیق تمامی قنوات خشک و شن‌چال‌های رها شده در منطقه ۱۸ و سایر مناطق پرخطر با استفاده از فناوری‌هایی مانند ژئورادار (GPR). تزریق دوغاب (مخلوط سیمان و آب) یا مصالح مناسب برای پر کردن و تحکیم این حفره‌های زیرزمینی قبل از وقوع حادثه بعدی.

• اقدامات کنترلی

  تشدید برخورد قانونی با برداشت‌های غیرمجاز شن و ماسه و الزام معادن به احیای زمین و پر کردن شن‌چال‌ها پس از اتمام بهره‌برداری. نظارت دقیق بر پروژه‌های حفاری شهری (مترو، تأسیسات) برای جلوگیری از ایجاد حفره‌های ناپایدار جدید.

• اقدامات بلندمدت و پیشگیرانه

  تهیه و به‌روزرسانی «نقشه مخاطرات زمین‌شناسی شهری» تهران و اعمال ملاحظات آن در طرح‌های تفصیلی و صدور پروانه ساخت. تغییر الگوی برداشت از آب‌های زیرزمینی برای جلوگیری از خشک شدن کامل قنوات و تشدید فرونشست. افزایش آگاهی شهروندان برای گزارش مشاهده هرگونه نشست یا ترک غیرعادی در معابر و دیوارها به سامانه ۱۳۷ شهرداری.

حادثه منطقه ۱۸ یک تلنگر جدی است. تهران بر روی یک زمین بیمار بنا شده است. درمان این بیماری نیازمند عزمی فراسازمانی بین شهرداری، وزارت راه و شهرسازی، سازمان زمین‌شناسی، وزارت صنعت، معدن و تجارت و قوه قضائیه است. اگر امروز هزینه پیشگیری و درمان را نپردازیم، فردا مجبور خواهیم بود هزینه‌های نجومی جبران خسارات جانی و مالی را بپردازیم. امنیت شهری تنها در سطح خیابان‌ها تعریف نمی‌شود، بلکه از عمق زمین آغاز می‌گردد.