آسیانیوز ایران؛ سرویس اجتماعی:
تبدیل مکه و مدینه به مراکز فساد
تصور کنید در شهری
که پیامبر(ص) پایههای اسلام را بنا نهاد، آواز خوانندگان و صدای سازها بلندتر از
اذان باشد! مدارک تاریخی نشان میدهد تنها ۵۰ سال پس از رحلت رسول خدا(ص)، مکه و مدینه به مراکز فساد اخلاقی تبدیل شده
بودند. از دربار یزید بن معاویه تا قضات فاسد و آوازهخوانان محبوب - این داستان
هشداردهندهای است از چگونه یک تمدن دینی میتواند به سرعت از مسیر خود منحرف شود.
پنجاه
سال پس از رحلت پیامبر اسلام (ص) و همچنین پس از شهادت امام حسین (ع) در سال ۶۱
هجری، جامعه اسلامی شاهد تحولات عمیقی بود که بسیاری از آنها به انحطاط اخلاقی و
اجتماعی منجر شد. این دوره که تحت سیطره خلفای اموی قرار داشت، با تغییرات گستردهای
در ساختار سیاسی، اجتماعی و فرهنگی همراه بود.
زمینه تاریخی: ظهور
خلفای اموی و تغییرات اجتماعی
دوره اموی (۴۱-۱۳۲ هجری) یکی از مقاطع
حساس تاریخ اسلام است که با انتقال خلافت از خلفای راشدین به خاندان اموی آغاز شد.
معاویه بن ابیسفیان، بنیانگذار این سلسله، با معرفی جانشینی موروثی و تبدیل
خلافت به سلطنت، تغییرات بنیادینی در نظام سیاسی اسلام ایجاد کرد. پس از معاویه،
یزید بن معاویه (حکومت: ۶۰-۶۴ هجری) به قدرت رسید که دوران او
به دلیل وقایع فاجعهبار کربلا و شهادت امام حسین (ع) به یکی از بحثبرانگیزترین
دورههای تاریخ اسلام تبدیل شد.
در این زمان، دستگاه خلافت اموی
با بهرهگیری از ثروت و قدرت، به تجملگرایی و فساد روی آورد. امویها با خرید املاک
و کنیزان آوازهخوان، مجالس بزم و خوشگذرانی را رواج دادند که به تدریج به طبقات
دیگر جامعه نیز سرایت کرد . این انحطاط اخلاقی بهویژه در شهرهای مقدس مکه و
مدینه، که جایگاه ویژهای در فرهنگ اسلامی داشتند، نمود بیشتری یافت.
گسترش فساد
اخلاقی در مکه و مدینه
الف) دوره یزید
بن معاویه
یزید بن معاویه به عنوان یکی از بدنامترین خلفای
اموی، نقش مهمی در گسترش فساد اخلاقی داشت. مسعودی، تاریخنگار مشهور (متوفی ۳۴۶
هجری)، در کتاب مروج الذهب (ج ۳، ص ۶۷) گزارش میدهد که فساد
و آلودگی یزید به اطرافیانش سرایت کرد و در زمان او، ساز و آواز به صورت علنی در
مکه و مدینه رواج یافت. مجالس بزم و شرابخواری به امری رایج تبدیل شد و این رفتارها
حتی در میان طبقات مختلف اجتماعی نفوذ کرد . این امر نشاندهنده انحراف عمیق از
ارزشهای اسلامی بود که پیامبر (ص) و خلفای راشدین بر آن تأکید داشتند.
ب) دوره عبدالملک
بن مروان و ولید بن عبدالملک
این انحطاط در دوره خلفای بعدی
اموی، از جمله عبدالملک بن مروان (حکومت: ۶۵-۸۶ هجری) و ولید بن عبدالملک
(حکومت: ۸۶-۹۶ هجری)، ادامه یافت. منابع تاریخی مانند تاریخ الادب
العربی عصر العباسی (ج ۲، ص ۳۴۷) گزارش میدهند که در این دوره،
اشرافیت و رفاهزدگی در مکه و مدینه به اوج خود رسید. به طوری که این دو شهر به
مکانی برای خنیاگران و آوازهخوانان تبدیل شدند و حتی فقیهان و زاهدان نیز در این
مجالس حضور مییافتند. قاضی ابویوسف، یکی از شخصیتهای برجسته آن زمان، در
نقدی تند به مردم مدینه میگوید: «ای مردم مدینه! وضع شما با این آوازهخوانیها
شگفتانگیز است، زیرا هیچ کس و ناکسی و هیچ شخص محترم و غیرمحترمی در میان شما از
آن ابایی ندارد!» (العقد الفرید، ج ۶، ص ۱۱). این اظهارات نشاندهنده
عمق انحطاط اخلاقی و پذیرش اجتماعی این رفتارها حتی در میان نخبگان دینی است.
ج) نمونههایی از
فساد در دستگاه حکومتی اموی
ابوالفرج اصفهانی (متوفی ۳۵۶ هجری) در کتاب
الاغانی (ج ۸، ص ۲۲۵) به ماجرایی اشاره میکند که نشاندهنده
نفوذ فساد در دستگاه قضایی است. در این واقعه، دحمان، یک آوازهخوان معروف، در یک
پرونده قضایی به نفع یک مدنی شهادت میدهد و قاضی عبدالعزیز مخزومی شهادتش را میپذیرد.
هنگامی که طرف عراقی به قاضی اعتراض میکند و میگوید که دحمان یک خنیاگر است،
قاضی در پاسخ میگوید: «کدام یک از ما اهل غنا نیست؟» این پاسخ نشاندهنده عادی شدن فساد و پذیرش آن در میان
مقامات قضایی و حکومتی بنی امیه است.
نقش خنیاگران و
آوازهخوانان در جامعه
یکی از جنبههای بارز این انحطاط، ظهور و محبوبیت
خنیاگران و آوازهخوانان در مکه و مدینه بود. عمر رضا در کتاب اعلام النساء (ج ۱،
ص ۲۱۱) به سفر جمیله، یک خواننده معروف، به حج اشاره میکند.
جمیله همراه با گروهی از خنیاگران و آوازهخوانان مشهور مانند هیت، طویس، دلال،
بردالفؤاد، نومه الضحی و دیگران به مکه سفر کرد. این گروه شامل زنان و مردان
خنیاگر بود که در طول سفر، مورد استقبال گرم اشراف مکه و مدینه قرار گرفتند. هنگامی
که کاروان جمیله به مکه رسید، اشراف مکه به استقبال او رفتند و در بازگشت به مدینه
نیز، اهالی شهر با شور و هلهله از او استقبال کردند. این استقبال گسترده نشاندهنده
جایگاه اجتماعی بالای خنیاگران و پذیرش عمومی این فرهنگ در جامعه آن زمان است.
واکنش امام سجاد
(ع) به انحطاط اخلاقی
در این دوره، امام سجاد (ع)، چهارمین امام شیعیان،
شاهد این انحطاط اخلاقی بود و به شدت از وضعیت موجود ابراز نارضایتی میکرد. ایشان
در بیاناتی که در بحارالانوار (ج ۴۶، ص ۱۴۳) نقل شده، میفرمایند:
«در تمام مکه و مدینه، دوستدار واقعی ما به بیست نفر نمیرسد.» این سخن نشاندهنده
انزوای معنوی امام در جامعهای است که از ارزشهای اسلامی فاصله گرفته بود .امام سجاد (ع) همچنین از تمسخر مردم نسبت به احادیث
پیامبر (ص) گلایه میکنند و میفرمایند: «نمیدانم با این مردم چه کنم؟ آنچه از
پیامبر داریم، بگوییم، میخندند» (بحارالانوار، ج ۴۶، ص ۱۴۳). این
وضعیت به حدی وخیم بود که حتی عبادات اساسی مانند نماز نیز به فراموشی سپرده شده
بود. انس بن مالک، یکی از صحابه پیامبر، در این باره میگوید: «چیزی از آنچه در
زمان پیامبر جاری بود، سراغ ندارم. گفتند: پس نماز چیست؟ گفت: پس آنچه بر سر نماز
آوردید، چه بود؟» (صحیح بخاری، باب اعتصام بالسنه)
حسن
بصری، یکی از شخصیتهای برجسته آن زمان، نیز اظهار میدارد: «اگر پیامبر به میان
شما برگردد، از میان همه آنچه به شما تعلیم کرده، جز قبله شما چیز دیگری را نخواهد
شناخت!» (جامع بیان العلم وفضله، ج ۲، ص ۲۰۰). این اظهارات نشاندهنده
عمق انحراف جامعه از اصول اسلامی است.
انزوای امام سجاد (ع)
و وضعیت دشوار شیعیان
امام سجاد (ع) در این فضا با مشکلات فراوانی روبهرو
بودند. ایشان در گفتوگویی با سهل بن شعیب، یکی از بزرگان مصر، وضعیت خود را به
بنیاسرائیل در زمان فرعون تشبیه میکنند و میفرمایند: «امروز وضع بر ما به قدری
سخت و دشوار شده است که مردم برای تقرب به دشمنان، به بزرگ و سالار ما، علی علیهالسلام،
سب و ناسزا میگویند!» (طبقات ابن سعد، ج ۵، ص ۲۲) امام باقر (ع) نیز گزارش میدهند
که امام سجاد (ع) پس از شهادت امام حسین (ع)، به دلیل کراهت از معاشرت با مردم،
مدینه را ترک کرده و در صحرا زندگی میکردند. ایشان خانهای از مو و پشم ساختند و
برای چند سال در آنجا ساکن شدند (اقبال الاعمال، ج ۲، ص ۲۷۳) این انزوا نشاندهنده
عمق بحران اخلاقی و اجتماعی آن زمان و دشواریهای امام در حفظ ارزشهای اسلامی است. دوره اموی، بهویژه پس از پنجاه سال از رحلت پیامبر
(ص)، شاهد انحطاط اخلاقی عمیقی در جامعه اسلامی بود که حتی شهرهای مقدس مکه و
مدینه را نیز در بر گرفت. خلفای اموی مانند یزید، عبدالملک و ولید با ترویج فرهنگ
تجملگرایی، شرابخواری و خنیاگری، ارزشهای اسلامی را به حاشیه راندند. در این
میان، امام سجاد (ع) و شیعیان با چالشهای بزرگی مواجه شدند و در انزوای معنوی و
اجتماعی قرار گرفتند. منابع تاریخی مانند مروج الذهب مسعودی، الاغانی
ابوالفرج اصفهانی و بحارالانوار علامه مجلسی، این انحطاط را بهخوبی مستند کردهاند
و نشان میدهند که چگونه جامعه اسلامی در این دوره از مسیر اصلی خود منحرف شد. این
بررسی تاریخی نه تنها تصویری از وضعیت آن زمان ارائه میدهد، بلکه درسهایی برای
حفظ ارزشهای دینی و اخلاقی در برابر فساد و انحراف دارد.
تحلیل
فرهنگی-سیاسی-اجتماعی
1.
زوال ارزشها در سایه
قدرت (تحلیل سیاسی)
دوره امویان نمونه
کلاسیک "فساد قدرت" است. تبدیل خلافت به سلطنت موروثی توسط معاویه،
بنیانهای اخلاقی حکومت اسلامی را ویران کرد. وقتی یزید به قدرت رسید، این فساد به
اوج خود رسید. منابع تاریخی نشان میدهد چگونه تمرکز بر حفظ قدرت، تمام ارزشهای
اسلامی را تحت الشعاع قرار داد.
2.
عادیسازی منکرات
(تحلیل اجتماعی)
جامعهشناسانه، این
دوره نمونه بارز "عادیسازی فساد" است. وقتی خلیفه آشکارا شراب میخورد
(مسعودی، مروج الذهب)، وقتی قاضی به فساد اعتراف میکند ("کدام یک از ما اهل
غنا نیست؟")، جامعه به سرعت سقوط میکند. پذیرش خنیاگران در حرمین نشاندهنده
عمق این انحطاط است.
3.
مقاومت معنوی امام
سجاد(ع) (تحلیل فرهنگی)
در این تاریکترین
دوره، امام سجاد(ع) با تدوین صحیفه سجادیه و تربیت شاگردان، نهضتی فرهنگی آغاز
کرد. انزوای ایشان در صحرا نه ضعف، که اعتراضی نمادین به جامعهای بود که
"حتی نماز را فراموش کرده بود" (بحارالانوار). این استراتژی در نهایت به
ظهور مکتب امام باقر(ع) و امام صادق(ع) انجامید.
4.
درسهای تاریخی برای
امروز
این دوره دو هشدار
جدی دارد:
·
فساد از بالا به پایین سرایت میکند
·
مقاومت فرهنگی مؤثرتر از مقابله
نظامی است
5. پرسش پایانی
آیا
جوامع امروز اسلامی میتوانند از این درسها عبرت بگیرند؟ وقتی میبینیم در برخی
کشورهای اسلامی، ثروت های بادآورده نفتی همان نقش ثروته ای غنایمی امویان را بازی
میکند، آیا تاریخ در حال تکرار است؟
نتیجهگیری
تحلیل دوره اموی آینهای است مقابل
جوامع اسلامی امروز. همانگونه که امام سجاد(ع) با کار فرهنگی به مقابله با انحطاط
پرداخت، امروز نیز تنها راه نجات، بازگشت به ارزشهای اصیل اسلامی با روشهای
حکیمانه است.