تخریب بافت تاریخی شیراز ادامه دارد؟

آسیانیوز ایران؛ سرویس اجتماعی:

 در حالی که شورای عالی شهرسازی مصوبه جدیدی برای توقف تخریب بافت تاریخی شیراز در طرح توسعه حرم شاهچراغ صادر کرده، بلدوزرها همچنان به کار خود در محدوده حرم ادامه می‌دهند. این تناقض آشکار، نگرانی‌ها درباره سرنوشت خانه‌های تاریخی ارزشمند شیراز را افزایش داده است. آیا توسعه حرم شاهچراغ باید به قیمت نابودی میراث چندصدساله شیراز تمام شود؟

بررسی مصوبه جدید شورایعالی شهرسازی درباره توسعه حرم شاهچراغ (ع)

طرح توسعه حرم شاهچراغ (ع) که در جهت دسترسی بهتر و بهره‌مندی بیشتر زائرین از این مکان متبرک در حال اجراست؛ موجب شده تا برخی از خانه‌های بافت تاریخی شهر شیراز تخریب شوند. این در حالی است که مسئولان میراث فرهنگی و کار‌شناسان معتقدند با انجام کارشناسی‌های بیشتر می‌توان به راهی دست یافت که بدون تخریب آثار تاریخی، صحن این حرم مطهر را توسعه داد. خانه‌‌پور نواب متعلق به دوران زندیه از آثار بارز این بافت بود که چندی پیش تخریب شد، اکنون نیز مسئولان میراث فرهنگی استان فارس خبر از تخریب یکی از آثار ملی ثبت شده در این منطقه می‌دهند.

تخریب خانه «علی اکبر اصغر‌زاده» در شیراز

خانه «علی اکبر اصغر‌زاده» در شیراز، متعلق به دوران قاجار، بنایی دو طبقه، دارای حیاط مرکزی همراه با تزیینات آجرکاری در نمای حیاط، گِره چینی در دَرَک‌های چوبی، پنجره‌های فرنگی، روزنه‌های (مشبک) تراشیده شده درنورگیر زیر زمین‌ها و تراشکاری‌های زیبا بود. این خانه تاریخی در خرداد ماه ۱۳۸۲ درفهرست آثار ملی ثبت و در مهرماه سال ۱۳۹۳ تخریب شد. در پروندۀ ثبتی این بنا در بخش توضیحات ضروری چنین آمده است: «حفاظت و نگهداری از بنا». «عبدالرضا نصیری» معاون حفظ و احیای اداره میراث فرهنگی استان فارس در گفت‌و‌گو با خبرنگار ایلنا ضمن تایید خبر تخریب خانه تاریخی و ثبت شده «اصغرزاده» در بافت تاریخی شهر شیراز، گفت: این اتفاق در ادامه اجرای طرح گسترش حرم شاهچراغ رخ داده است، اجرای این طرح پیش از این نیز موجب تخریب خانه پورنواب شده بود.

وی افزود: اعتقاد شخصی من بر این است که باید فعالیت‌های خود را بیشتر در جهت حفظ دیگر خانه‌های نزدیک به حرم قرار دهیم و در کنار آن پیگیر مسائل حقوقی خانه‌های تخریب شده باشیم. خبرهای اولیه و پیگیری‌‏های فعالان میراث فرهنگی نشان می‌‏دهد در مصوبه جدید شورای‏عالی معماری و شهرسازی، خط تخریبی که ۹۵ خانه تاریخی به‌‏واسطه آن از بین می‏‌رفت، حذف شده است و دیگر خبری از ساخت صحن و میدانگاه نیست و ساخت‌‏وسازهای قبلی فقط در محل تخریب‌‏های پیشین انجام می‏‌شود.

دو سال بعد از مصوبه کمیسیون ماده 5 درباره طرح توسعه شاهچراغ یا همان«57 هکتاری»، مصوبه تازه شورای‌عالی معماری و شهرسازی دوباره طرح را به میان کشید، اما این‌بار با حذف خط تخریبی که 95 خانه تاریخی را نشانه گرفته بود. مصوبه اواسط دی‌ماه تصویب شد و هنوز جزئیاتی از آن مطرح نشده، اما پیگیری فعالان میراث فرهنگی نشان می‌دهد فعلاً تخریب بافت تاریخی از سر این محدوده کم شده است؛ هنوز باید تا ابلاغ مصوبه صبر کرد اما خبرهای اولیه و پیگیری‌های فعالان میراث فرهنگی نشان می‌دهد در مصوبه جدید شورای‌عالی معماری و شهرسازی، خط تخریبی که 95 خانه تاریخی به‌واسطه آن از بین می‌رفتند، حذف شده است و دیگر خبری از ساخت صحن و میدانگاه نیست و ساخت‌وسازهای قبلی فقط در محل تخریب‌های پیشین انجام می‌شود.

تخریب بافت‌ تاریخی شیراز از ضلع شرقی شاهچراغ آغاز شد‌

فعالیت گسترده بلدوزر‌ها صبح یکی از روز های دی ماه 1403 در ضلع شرقی شاهچراغ و در نزدیکی خانه تخریب‌شده پورنواب و خانه ثبت‌شده اکبری آغاز شد. این اتفاق در حالی رخ می‌دهد که شورای عالی معماری شهرسازی اجرای طرح توسعه ۵۷ هکتاری حرم شاهچراغ و تخریب‌ خانه‌های تاریخی و فاقد ارزش تاریخی محله اسکندری شیراز را لغو کرده است. بیش از یک هفته از ابلاغ نامه شورای عالی شهرسازی و توقف طرح توسعه ۵۷ هکتاری حرم شاهچراغ به تولیت آستان شاهچراغ و تمامی دستگاه‌های شهری استان فارس نمی‌گذرد که صبح امروز لودر‌ها دوباره به درون بافت خزیدند و بدون توجه به قوانین و نامه شورای عالی معماری و شهرسازی فعالیت خود را در ضلع شرقی شاهچراغ و محله اسکندری آغاز کردند.

«سیامک بصیری»، مدیر پایگاه میراث‌فرهنگی شیراز با اعلام این خبر به خبرگزاری میراث‌فرهنگی گفت: «درحالی صبح امروز بلدورز‌ها فعالیت خود را در بخشی از بافت تاریخی شیراز آغاز کردند که از سوی شورای عالی معماری و شهرسازی هرگونه مداخله و اجرای طرح توسعه ۵۷ هکتاری حرم مطهر شاهچراغ لغو شده است». او گفت: «هرچند که در این محدوده بلدوزر‌ها خانه‌های فاقد ارزش تاریخی را تخریب می‌کنند اما موضوعی که درحال‌حاضر اهمیت دارد بی‌توجهی به ضوابط موجود و دستور طرح توقف توسعه ۵۷ هکتاری شاهچراغ است. نامه‌ای که رونوشت آن را به تمامی نهادهای شهری استان فارس و تولیت آستان شاهچراغ اعلام شده بود».

درحال‌حاضر فعالیت لودر‌ها درحالی در ضلع شرقی بافت تاریخی شیراز با تخریب خانه‌های فاقد ارزش تاریخی آغاز شده که از سرنوشت خانه‌های ارزشمند تاریخی هیچ خبری نیست. این‌درحالی است که خانه تاریخی و ارزشمند شفیعی اردکانی در نزدیکی و تیرس فعالیت‌ بلدوزر‌ها قرار دارد. خانه‌ای که پیش از این آستان شاهچراغ درصدد خریداری آن برآمده بود. به‌گزارش CHN، درحال‌حاضر طبق پلاک‌گذاری‌های انجام شده بناهای تاریخی شهرام بهرامی، شمس سلیمی، یدالله منتصری، اکبر کبری، شفیعی اردکانی، حاج منصور طیوری، صدر جهرمی، حمام صدرآباد، یوسف سامان‌پور، شیرزاد بیات، و خانه خلیل پسند که قدمت آن‌ها از دوره زندیه تا قاجار تخمین زده می‌شود مهر تخریب خورده‌اند و در طرح توسعه شاهجراغ قرار گرفته‌اند. هر چند که گفته می‌شود در میان بناهای تخریبی قرار است مالکیت خانه منتصری و خانه اکبری توسط آستان گرفته شود و تخریبی در کار نیست. با این حال مالکان این بناهای تاریخی از آینده‌ خانه‌های خود به‌شدت نگران هستند.

تاریخچه تخریب بافت تاریخی شیراز

نخستین‌ دور تخریب بافت تاریخی در شیراز در دهه 60 آغاز شد که در آن ده‌ها خانه تاریخی برای احداث خیابان شهید دستغیب تخریب شدند. دور دوم به دهه 70 شمسی رسید؛ زمانی که هفت هکتار از بافت تاریخی این شهر در جنوب حرم شاهچراغ تخریب شد. در نیمه دوم دهه ۷۰ هم با عنوان طرح «بین‌الحرمین» حدود هفت‌ هکتار دیگر از بافت تاریخی جنوب حرم شاهچراغ تخریب شد و ضربه‌ای جدی به بافت تاریخی این شهر وارد کرد. مدتی بعد و در سال 1389 پای طرح توسعه حرم شاهچراغ(ع) یا همان طرح 57 هکتاری به میان آمد که در سال 1396‌ در شورای‌عالی معماری و شهرسازی به تصویب رسید اما با طرح تفصیلی شیراز مغایرت داشت؛ چون پژوهشگاه میراث فرهنگی وقت، خطی را برای تخریب 95 خانه تاریخی پیشنهاده داده بود که به گفته رئیس وقت این پژوهشگاه، برای تخریب نبود، بلکه برای مرمت در نظر گرفته شده بود. 

کمیسیون ماده ۵ در ۲۵ اردیبهشت‌ماه سال ۱۴۰۱، طرح «تفصیلی بافت پیرامون حرم شاهچراغ (ع)» را با امضای استاندار فارس، شهردار شیراز، مدیرکل راه و شهرسازی فارس، رئیس سازمان جهاد کشاورزی فارس، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی فارس و رئیس شورای اسلامی شهر شیراز، مصوب کرد.  همان زمان محمدرضا رضازاده، استاندار پیشین فارس،‌ مشاور تولیت حرم شاهچراغ(ع) و عضو وقت هیئت‌امنای آستان‌های مقدس شیراز گفته بود: «۵۷ هکتار وسعت منطقه‌ای است محدود به خیابان‌هایی که حرم مطهر در آن واقع شده است و هرگز به‌معنای توسعه دادن صحن و شبستان و رواق در این وسعت نیست، بلکه در این محدوده ضوابط طراحی باید با محوریت حرم مطهر تعریف شود. مثلاً معماری اسلامی در نمای ساختمان‌ها رعایت شود یا ایجاد محدودیت در ارتفاع ساختمان‌ها به‌نحوی‌که گنبد حرم را تحت‌الشعاع قرار ندهند.

در فاصله میان دو حرم حضرت شاهچراغ (ع) و سیدعلاء‌الدین(ع) محدوده‌ای حدود ۲۰ هزار مترمربع که بیش از نیمی از آن نیز امروز فضای باز است، با هندسه‌ای که کمترین تداخل با ساختمان‌های واجد ارزش داشته باشد، به‌عنوان میدان پیاده‌راه شهری، نه صحن میان دو حرم پیش‌بینی شده است و براساس مصوبه کمیسیون ماده 5، معدود آثار تاریخی ثبت‌شده یا واجد ارزش واقع در این محدوده نیز تماماً باید حفظ و مرمت شود. لیکن با کاربری فرهنگی مناسب با دو حرم مطهر مورد بهره‌برداری قرار گیرد.»

حالا فعالان میراث فرهنگی می‌گویند باید منتظر نتیجه مصوبه جدید و نحوه اجرای آن در شیراز ماند. شاهرخ کلانتری، پژوهشگر و دانش‌آموخته مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی و دبیر پویش «نجات بافت تاریخی شیراز» بوده است که در سال‌های اخیر جلوگیری از تخریب بافت تاریخی شیراز را پیگیری می‌کرد؛ او می‌گوید در استعلام‌های شفاهی از کارشناسان وزارت راه و شهرسازی، شنیده شده است که طرح 57 هکتاری تصویب شده اما جای نگرانی نیست، چون هیچ تخریب جدیدی این طرح به همراه ندارد: «در این طرح، صحن و میدانگاه به‌کلی حذف شده و تاکید طرح روی این است که زندگی به بافت برگردد. پیگیری‌ها از برخی کارشناسان به این نتیجه رسید که طرح جدیدی تصویب نشده است و همان نقشه سال 1401 است که در کمیسیون ماده 5 مصوب و روی همان اصلاحاتی انجام شده است؛ یعنی خط موسوم به  خط پژوهشگاه که طبق آن 95 خانه تاریخی، تخریب می‌شد، حذف شده است. طبق همان طرح اجازه ساخت‌وساز جدید فقط در تخریب‌های قبلی و در زمین‌های صاف شده انجام می‌شود. دو ماه هم به مشاور زمان داده شده که اصلاحات شورای‌عالی را در طرح جدید اعمال کند. متن مصوبه تا زمانی که امضاهای آن گرفته نشود، ابلاغ نمی‌شود.»

بافت تاریخی شیراز حفظ می‌شود؟

او توضیح می‌دهد، وقتی بافت تاریخی 360 هکتار است،‌ چرا باید طرحی مجزا روی آن گذاشته می‌شود: «یک طرح 57 هکتاری در سال 89 آمد که تخریب زیادی داشت و تا سال 96 هم ادامه داشت اما متوقف شد. در سال 94 هم طرح 57 هکتاری جدید به‌نام طرح تفصیلی مصوب و ابلاغ شد اما به نتیجه نرسید. این طرح سعی کرده‌بود جلوی تخریب‌ها را بگیرد؛ چون پلاک‌های تاریخی شناسایی شده بود، مجوز تخریب و توسعه حرم فقط در بخش‌های تخریب شده پیش‌بینی شده بود اما در سال 1401 با اعمال نظر در کمیسیون ماده 5 روبه‌رو شد و خط تخریبی از سوی پژوهشگاه میراث فرهنگی روی آن افتاد. انتقاد ما هم به این خط بود. مسئله این است که خود میراث در آن دوره خطایی کرد و سه‌سال تلاش شد که این خط برداشته شود، این دستاورد میراث فرهنگی نیست، دستاورد پویش و رسانه‌ها بود که از آن جلوگیری کنند. با فشار رسانه‌ای هم بافت ثبت، هم تفویض اختیار به استان لغو و هم الان این طرح تصویب شد.»

کلانتری ابهام این مصوبه را در نحوه اجرای آن می‌داند: «در مصوبه جدید، تاکید بر حفظ بافت است اما اینکه در شیراز چطور اقدام شود، جای سوال دارد؛ چون در بسیاری از مواقع آنها طبق مصوبه پیش نمی‌روند. دو ماه پیش که هنوز مصوبه نداشتند در دو ناحیه اقدام به گودبرداری کردند؛ یکی در شمال حرم برای بیمارستان و یکی در شرق حرم برای صحن محمدی که کاری غیرقانونی بود. اقدام به مصوبه و ادامه ندادن تخریب‌ها  بستگی به مسئولان شیراز و حرم دارد. آنها بسیاری از بناها را در همین محدوده 57 هکتاری تملک کردند و بدون ساکن است و در تملک ادارات دولتی است؛ به همین دلیل نیاز به پایش مداوم است و کار هنوز تمام نشده است. الان ابهام در متن مصوبه و نقشه جدید است. تا زمانی که متن مصوبه بیرون نیاید، نمی‌توان آن را تحلیل کرد و بعد از مدت دو ماه نقشه جدید آن را بررسی کرد.

اصرار تولیت حرم و مسئولان شیراز گسترش آن است، الان با فشارهایی که از طرف رسانه‌ها آمده، باعث شده که طرح بین‌الحرمین لغو شود و ایجاد میدانگاه بین دو حرم لغو شود. فعلاً مجوز برای ساخت یک صحن جدید در محل تخریب‌های قبلی است. همین الان هم حرم شاهچراغ(ع) در زمان‌هایی مانند نوروز و روزهای دیگر از جمعیت پر نمی‌شود و درواقع آنها نیازی کاذب به وجود می‌آورند که نیاز به توسعه دارند. درصورتی‌که نیازی به آن نیست؛ چون شیراز حجم زیادی از گردشگر مذهبی ندارد.»

نظر آیت الله شبیری زنجانی درباره تخریب قبرستان های اطراف بقاع متبرکه جهت توسعه

حضرت آیت الله العظمی شبیری زنجانی به پرسشی درباره تخریب قبرستانهای اطراف بقاع متبرکه جهت توسعه پاسخ گفته است. بنابر روایت شفقنا متن پرسش وپاسخ مطرح شده بدین شرح است:

پرسش: امروزه فضای اطراف حرم امامزادگان و بقاع متبرکه ی بزرگان دین به وسیله قبرستان های شهر احاطه شده است و مشکلات زیادی برای توسعه فضای این بقاع متبرکه و ایجاد فضاهای خدماتی و فرهنگی در اطراف آنها ایجاد نموده است. حال برای توسعه این اماکن، چگونه باید اقدام کرد؟

پاسخ: اولاً اگر فضاهای مذکور، وقفی هستند نباید تصرفی که با شرایط وقف منافات دارد، انجام شود. ثانیاً اگر از نظر وقف مشکلی وجود ندارد، به لحاظ تصرف در قبور، باید احکام نبش قبر رعایت شود.

تحلیل اجتماعی آسیانیوز ایران؛

۱. پیشینه طرح توسعه

• آغاز اولین تخریب‌ها در دهه ۶۰ برای احداث خیابان دستغیب
• تخریب ۷ هکتار از بافت تاریخی در دهه ۷۰
• تصویب طرح ۵۷ هکتاری در سال ۱۳۹۶ با پیش‌بینی تخریب ۹۵ خانه تاریخی

۲. جزئیات مصوبه جدید

• حذف خط تخریبی خانه‌های تاریخی
• محدود شدن ساخت‌وساز به زمین‌های قبلاً تخریب شده
• تأکید بر بازگشت زندگی به بافت تاریخی

۳. چالش‌های اجرایی

• تضاد بین مصوبات و اقدامات عملی
• ادامه تخریب‌ها در ضلع شرقی حرم
• نگرانی درباره خانه‌های تاریخی باقی‌مانده

۴. واکنش‌های مسئولان

• تأکید اداره میراث فرهنگی بر حفظ خانه‌های تاریخی
• ادعای تولیت حرم درباره عدم توسعه صحن و شبستان
• اظهارات ضدونقیض درباره سرنوشت خانه‌های تاریخی

۵. پیامدهای احتمالی

• تهدید جدی برای بافت ۳۶۰ هکتاری تاریخی شیراز
• از دست رفتن فرصت‌های گردشگری
• آسیب به هویت تاریخی شهر شیراز