پوتین در کانون توجه خاورمیانه
در حالی که تنشها بین ایران و اسرائیل پس از عملیات نظامی «شیر برخاسته» اسرائیل در ۲۳ خرداد ۱۴۰۴ به اوج خود رسیده، ولادیمیر پوتین، رئیسجمهور روسیه، بار دیگر در کانون توجهات قرار گرفته است. اظهارات اخیر او در گفتوگو با سردبیران ارشد خبرگزاریها و تماسهای دیپلماتیک با رهبرانی چون دونالد ترامپ و محمد بن زاید، نشاندهنده تلاش مسکو برای ایفای نقش میانجی در یکی از حساسترین مناقشات خاورمیانه است. اما آیا این موضعگیریها صرفاً دیپلماتیک است یا بخشی از یک استراتژی کلان برای حفظ توازن بین ایران و اسرائیل؟
اظهارات پوتین: از پدافند هوایی تا میانجیگری
پوتین در گفتوگویی که روز چهارشنبه ۲۸ خرداد ۱۴۰۴ (۱۹ ژوئن ۲۰۲۵) با رسانهها انجام داد، به صراحت اعلام کرد که روسیه پیشتر به ایران پیشنهاد همکاری در توسعه سامانههای پدافند هوایی داده بود، اما تهران علاقهای به این پیشنهاد نشان نداده است. او تأکید کرد که این پیشنهاد نه صرفاً تحویل تجهیزات، بلکه ایجاد یک سامانه جامع پدافندی بوده است. این اظهارات در حالی مطرح شد که گزارشهایی از تخریب سامانههای پدافندی ایران، از جمله اس-۳۰۰ روسی، در حملات اخیر اسرائیل منتشر شده است.
پوتین همچنین در تماس تلفنی با مسعود پزشکیان، رئیسجمهور ایران، و محمد بن زاید، رئیسجمهور امارات، آمادگی روسیه برای میانجیگری جهت کاهش تنشها را تأیید کرد. او حملات اسرائیل به زیرساختهای ایران را «نقض قواعد بینالمللی» خواند و خواستار توقف فوری درگیریها شد. کرملین در بیانیهای اعلام کرد که پوتین در گفتوگو با بن زاید بر «ضرورت تلاشهای سیاسی و دیپلماتیک برای حل مسائل مرتبط با برنامه هستهای ایران» تأکید کرده است.
زمینه استراتژیک: چرا روسیه محتاط است؟!
مواضع پوتین را نمیتوان بدون در نظر گرفتن استراتژی کلان روسیه در خاورمیانه تحلیل کرد. مسکو از یک سو با ایران روابط راهبردی نزدیکی دارد که در توافق جامع ۲۰ ساله امضاشده در سال ۱۴۰۴ نمود یافته است. این توافق، همکاری در زمینههای سیاسی، اقتصادی و مبارزه با تروریسم را شامل میشود، اما به گفته آندری رودنکو، معاون وزیر خارجه روسیه، هیچ الزام نظامی برای دفاع از ایران در برابر حملات خارجی ندارد.
از سوی دیگر، روسیه روابط حسنهای با اسرائیل حفظ کرده است. روابط اقتصادی دوجانبه، بهویژه در حوزه فناوری و تجارت، و وجود جامعه بزرگ روستبار در اسرائیل، مسکو را از اتخاذ موضعی یکجانبه در حمایت از ایران بازمیدارد. لینا خطیب، کارشناس خاورمیانه در اندیشکده چتم هاوس، معتقد است که «روسیه در حال انجام یک بازی توازن دشوار است» و تمایلی به درگیری مستقیم با اسرائیل ندارد، بهویژه پس از تجربه عدم واکنش به حملات اسرائیل به سامانههای روسی در سوریه.
علاوه بر این، جنگ اوکراین همچنان اولویت اصلی کرملین است. تشدید تنش در خاورمیانه میتواند توجه غرب را از اوکراین منحرف کند، اما همزمان خطر ارسال تسلیحات اسرائیلی به کییف را افزایش میدهد. این امر پوتین را به احتیاط بیشتر واداشته است.
واکنشهای بینالمللی: حمایت و مخالفت با میانجیگری روسیه
پیشنهاد میانجیگری پوتین با واکنشهای متفاوتی مواجه شده است. دونالد ترامپ، رئیسجمهور آمریکا، در مصاحبهای با شبکه ABC News از این ابتکار استقبال کرد و گفت: «پوتین آماده است. ما گفتوگوی مفصلی در این باره داشتیم.» این حمایت در حالی مطرح شد که ترامپ همزمان خواستار «تسلیم بیقید و شرط ایران» شده بود، موضعی که با رویکرد دیپلماتیک روسیه در تضاد است.
در مقابل، امانوئل مکرون، رئیسجمهور فرانسه، و فریدریش مرتس، صدراعظم آلمان، با میانجیگری روسیه مخالفت کردند. مکرون در گرینلند اظهار داشت که «روسیه به دلیل نقض منشور سازمان ملل در اوکراین نمیتواند میانجی معتبری باشد.» مرتس نیز تأکید کرد که مسکو باید ابتدا به جنگ اوکراین پایان دهد.
چین، دیگر متحد نزدیک ایران، نیز موضعی محتاطانه اتخاذ کرده و در نشست شورای امنیت سازمان ملل حملات اسرائیل را محکوم کرد، اما مانند روسیه، حمایت خود را به بیانیههای سیاسی محدود کرده است.
سابقه روابط نظامی ایران و روسیه: همکاری یا ناکامی؟
اظهارات پوتین درباره عدم علاقه ایران به همکاری پدافندی، یادآور چالشهای گذشته در روابط نظامی دو کشور است. در سال ۲۰۱۰، روسیه تحت فشار اسرائیل و آمریکا از تحویل سامانه اس-۳۰۰ به ایران خودداری کرد، تصمیمی که تا سال ۲۰۱۶ به تعویق افتاد. ایران در واکنش، سامانه بومی «باور-۳۷۳» را توسعه داد که به گفته مقامات ایرانی، جایگزینی برای اس-۳۰۰ است.
با این حال، گزارشهایی از ناکارآمدی سامانههای اس-۳۰۰ در برابر حملات اسرائیل در آبان ۱۴۰۳ منتشر شده که پرسشهایی درباره کیفیت همکاری نظامی مسکو و تهران ایجاد کرده است. برخی کارشناسان معتقدند که روسیه عمداً از ارائه فناوریهای پیشرفته به ایران خودداری کرده تا روابطش با اسرائیل حفظ شود.
پیامدهای اظهارات پوتین برای ایران
برای ایران، اظهارات پوتین دو پیام کلیدی دارد: نخست، مسکو شریک نظامی قابل اعتمادی در برابر تهدیدات خارجی نیست. دوم، تأکید پوتین بر میانجیگری نشاندهنده تمایل روسیه به حفظ وضعیت موجود و جلوگیری از جنگی تمامعیار است که میتواند منافع مسکو را به خطر بیندازد.
این رویکرد ممکن است تهران را به بازنگری در روابط راهبردی خود با روسیه وادارد. برخی تحلیلگران ایرانی، مانند حسامالدین سلحورزی در پستهای شبکه X، اظهارات پوتین را نشانهای از «عدم وجود دوستی در بازی قدرت» دانسته و از «روسوفیلهای وطنی» انتقاد کردهاند.
نتیجهگیری: آینده مبهم میانجیگری روسیه
اظهارات پوتین درباره جنگ ایران و اسرائیل، ترکیبی از محکومیت دیپلماتیک، پیشنهاد میانجیگری و اشاره به محدودیتهای همکاری نظامی با ایران است. این مواضع نشاندهنده استراتژی روسیه برای حفظ توازن بین تهران و تلآویو، در حالی که اولویت اصلیاش جنگ اوکراین باقی میماند، است.
آینده نقش روسیه در این مناقشه به عوامل متعددی بستگی دارد: واکنش ایران به پیشنهادات دیپلماتیک، موضعگیریهای آمریکا و اسرائیل، و تحولات میدان نبرد. اما آنچه روشن است، این است که مسکو ترجیح میدهد در نقش میانجی ظاهر شود تا بازیگری که مستقیماً وارد درگیری شود./