آسیانیوز ایران / یزد ؛ در این نشست، سه رویکرد متفاوت تاریخی، مردمنگارانه و رفتارشناسانه به آیینهای عزاداری شیعی در یزد مورد بررسی قرار گرفت؛ از آغاز شکلگیری عزاداریها در دوره آلبویه تا استمرار آیینهای خاصی چون «روضهخوانی قبل از اذان صبح» در خانههای تاریخی.
از آلبویه
تا صفویه: بازخوانی یک فترت تاریخی
مرتضی
وزیری، سندپژوه و پژوهشگر تاریخ محلی، در این نشست تأکید کرد که نخستین نشانههای عزاداری
در یزد به دوره آلبویه بازمیگردد؛ اما این روند در دوره سلجوقیان با وقفهای کامل
مواجه شده و تا دوره صفویه، نشانی از رسم رسمی عزاداری وجود نداشته است. وی توسعه رسمی
تشیع در دوره صفویه را نقطه عطفی در احیای این آیینها دانست و افزود:
«تأسیس
موقوفات عزاداری، پیدایش اشعار مذهبی منظوم، رواج تعزیه، و گسترش روضهخوانی از جمله
شاخصههای عزاداری یزدی در دوره صفوی است.»
وزیری
همچنین به تحولات قاجاریه و پهلوی اول اشاره کرد؛ دورانی که در آن، لباس رسمی برای
وعاظ، صدور مجوز برای خطباء و شکلگیری هیاتهای هفتهخوانی تثبیت شد. نامهایی چون
آیتالله وزیری، شیخ احمد علومی، و فقیه خراسانی از واعظانی بودند که به زعم او، نقش
اساسی در استمرار سنتهای مذهبی یزد داشتهاند.
عزاداری
در خانهها؛ استمرار آیینهای وقفمحور
امیر
جلیلی، پژوهشگر تاریخ و فرهنگ یزد، تمرکز خود را بر آیینهای عزاداری در فضاهای خانگی
و محلی گذاشت. به گفته او، برخی خانههای تاریخی مانند ریسمانیان، ملکثابت، متوسلیان
و امامحسینی، نهتنها محل برگزاری روضههای پرشور بودهاند، بلکه با وقفهای اختصاصی
برای عزای حسینی، جایگاه ثابتی در نقشه فرهنگی عزاداری یزد یافتهاند.
او به
سنت «روضهخوانی پیش از اذان صبح» در روضهخانه اصفهانیان اشاره کرد؛ سنتی که از دهه
۴۰ شمسی آغاز شده و همچنان ادامه دارد. جلیلی در تبیین ویژگیهای این سنت گفت:
«استمرار
این آیین سحرگاهی نشان میدهد که عزاداری در یزد، تنها یک آیین آیینی نیست، بلکه نظمی
نهادینهشده در زیستجهان مردم دارد.»
«نقلبرداری»
و هیأت بنیاسد؛ بازسازی روایت عاشورا در بافت شهری
بخش
قابلتوجه دیگری از نشست به تشریح آیین «نقلبرداری» در تاسوعا اختصاص داشت؛ آیینی
بازمانده از روایتگری نمادین حادثه کربلا. جلیلی با اشاره به چهار محل عمده اجرای
این سنت در شهر یزد، از نقش کلیدی نقلبندها در طراحی و تزئین نقلها گفت و تأکید کرد
که هیأتهای محلی مانند بنیاسد، به صورت منطقهای این نقلها را اجرا میکردهاند.
چهلچراغها،
سقاها، زنجیرزنان هیأت پیرو روبرج، سنگزنان میبد و ابرندآباد، و مراسم تعزیه از دیگر
آیینهایی بودند که در بخش نهایی نشست بررسی شد.
عزاداری
بهمثابه آیین، رسانه و حافظه تاریخی
از نکات
برجسته نشست، بررسی ابعاد روانشناختی عاشورا بود. دکتر مهدی حمیدی با نگاهی رفتاری،
دو موقعیت خاص را در عاشورا بررسی کرد: مواجهه امام حسین(ع) با حضرت علیاکبر و حضرت
رقیه(س)؛ و آن را نشانهای از نوعی تعادل احساسی، صبر در عین غلیان عاطفه، و انتقال
هویت تاریخی دانست.
حمیدی
تأکید کرد که درک دقیق رفتار امام در لحظات اوج عاطفه میتواند ما را به «خوانشی عقلانی
از حماسه عاشورا» رهنمون سازد؛ خوانشی که در آیینهای عزاداری یزدی، به شکل نهادینه
و چندلایه قابل ردگیری است.
جمعبندی
کاربردی:
نشست
چهلم تاریخ یزد، بیش از آنکه به یک روایت تاریخی از آیینهای عزاداری بپردازد، تلاشی
بود برای بازشناسی ساختارهای اجتماعی و فرهنگی عزاداری در بستر زیست مردم یزد. از خانههای
وقفی گرفته تا روایتهای زنده و تئاتریکال نقلبرداری، از نقش زنان در هیأتهای خانگی
تا استمرار سنتهای آیینی سحرگاهی، همگی مؤلفههایی هستند که نشان میدهند عزاداری
در یزد، نهتنها یک میراث، که یک «رسانه زنده» و «نظام نمادین اجتماعی» است