آسیانیوز ایران؛ سرویس فرهنگی هنری:
پس از سالها انتظار، بالاخره سریال تاریخی-مذهبی "عشق کوفی" به کارگردانی حسن آخوندپور و با سرمایهگذاری سازمان اوج روی آنتن شبکه سه رفت. این اثر که ادعا دارد طلسم ساخته نشدن سریالهای تاریخی پس از "مختارنامه" را شکسته، آیا واقعاً به وعدههای خود عمل کرده است؟
داستانی عاشقانه در بستر واقعه عاشورا
سریال "عشق کوفی" روایتگر داستان نائله (شبنم قربانی) و هلال (سعید شریف) است؛ یک عشق نامتعارف در شهر کوفه که در آستانه واقعه عاشورا شکل میگیرد. این سریال با بهرهگیری از خط داستانی عاشقانه سعی کرده مخاطب عام را جذب کند، اما آیا توانسته بین عشق و تاریخ تعادل برقرار کند؟
نوآوری یا تکرار کلیشهها؟
سریال با وجود برخی ایدههای نو در پرداخت داستان، با انتقادات جدی درباره اشتباهات تاریخی و پرداخت سطحی شخصیتها مواجه شده است. از جمله مهمترین این انتقادات، نمایش غیرواقعی شخصیت میثم تمار و وجود محله "عثمانیها" در کوفه است که در منابع تاریخی اشارهای به آن نشده.
بازیگران تازهنفس در مقابل چالش تاریخی
شبنم قربانی و سعید شریف که برای اولین بار در نقشهای اصلی یک سریال تاریخی ظاهر شدهاند، اگرچه انرژی و توانایی خود را نشان دادهاند، اما گاهی در بیان دیالوگهای تاریخی دچار ضعف شدهاند. در مقابل، نادر سلیمانی در نقش اوحد یکی از نقاط قوت بازیگری سریال است.
الگوبرداری کلاسیک
در نخستین سکانسهای قسمت اول از سریال «عشق کوفی» روشن میشود که بیننده با یک رابطه عاشقانه جذاب سروکار خواهد داشت. دختری به نام نائله از خانوادهای عثمانی را به عقد پسرعمویش درآورده اند، اما مرد فرومایه قصد آن کرده است که دختر را برای خوش خدمتی، به دربار یزید پیشکش کند. در این میان، قافله مورد تهاجم گروهی ناشناس قرار میگیرد و کماندار جوانی از خانواده علوی که وظیفه حراست از کاروان را بر عهده دارد، موفق میشود جان این دختر را نجات دهد. از اینجاست که نخستین جرقههای یک رابطه عاطفی بین مردی علوی (پسر مادری تند مزاج که در تدارک جمع کردن امضا برای دعوت از امام حسین (ع) است) و دختر یک تاجر عثمانی (مردی میانمایه که برای حفظ قدرت و شهرت خود حاضر است دست به هر کاری بزند) درمی گیرد. پس از فراز و فرودهای زیاد، دختر جانب احتیاط را رها میکند و هم زمان با ابراز علاقه صریح، به نوعی از شر خانواده خود به کماندار علوی پناه میآورد. بدین ترتیب یک عشق نامتعارف که ساختارهای اجتماعی و سیاسی شهر کوفه آن را قبیح و ممنوعه تلقی میکند، شکل میگیرد و پی رنگ اصلی قصه سریال را به وجود میآورد. این ارتباط عاشقانه از یک سو یادآور قصه عشقی است که در فیلم جاودانه «روز واقعه» روایت شده بود و از سوی دیگر الهام گرفته از الگوی رایج برخی فیلمها و سریالهای عاشقانه غیرتاریخی در سالهای گذشته است. تفاوت اثرگذار و نوآورانه، اما در این است که عشق مورد بحث به بستر تاریخ رفته و بی تکلف روایت میشود؛ ضمن اینکه در قسمتهای بعدی به یک دوراهی اخلاقی دینی هم وصل خواهد شد و امید میرفت که هرچه به واقعه عاشورا نزدیکتر میشویم، این عشق هم به شکل تازهای خودش را نمایان کند و وارد چالشهایی تازهتر و به مراتب مهمتر از شرط و شروط پدر عروس شود که خب...این مهم هم به راحتی از دست رفت و به درستی مورد پرداخت قرار نگرفت.
طعم شیرین خیال
شاید بیراه نباشد اگر بگوییم که مهمترین نقطه قوت فیلم نامه «عشق کوفی» محدود نشدن آن به واقعیت تاریخی است. اساسا عاشورا یک واقعه تاریخی ساده نیست و به نوعی میتوان از آن با عنوان یک فرهنگ مبتنی بر معنویت و آزادگی یاد کرد. از این رو، هر سریالی که درباره عاشورا ساخته میشود، الزاما نباید بر اساس پژوهشهای تاریخی دقیق به رشته تحریر درآمده باشد، بلکه همین که بتواند روح عاشورا را به هرترتیب ممکن منعکس کند، کار خود را به درستی انجام داده است. مردم برای مطلع شدن از زیر و بم وقایع تاریخی عاشورا راههای مختلفی، از منبر و کتاب گرفته تا جست وجوی اینترنتی و آثار مستند، پیش رو دارند، اما برای گرفتن یک ارتباط معنوی از خلال درام، قدری قوه خیال هنری لازم است. نویسندگان «عشق کوفی» به درستی از این موضوع آگاه شده و ترجیح داده اند که داستان عاشقانه خود را با شخصیتهای خیالی، اما هم زمان با تعهد و پایبندی به روح آزادگی (که در واقعه عاشورا حرف اول و آخر را میزند) روایت کنند. این انتخاب سازندگان سریال «عشق کوفی» باعث شده است که قصه و دیالوگها لحنی صمیمی پیدا کنند که میتواند طیف وسیعی از مخاطبان را پای تلویزیون بنشاند؛ چه باک که دیالوگها به قدر کافی ادبی و فاخر نیستند و گاهی به محاورات امروزی شبیه میشوند.
از ایده تا اجرا
در کیفیت اجرایی سریال «عشق کوفی» کمبود بودجه کاملا نمایان است. انتخاب تیم بازیگران به اقتصادیترین نحو ممکن انجام شده و نقش اول اثر به یک بازیگر ناشناخته سپرده شده است. سعید شریف (در نقش هلال) از شمایل گیرا و فیزیکی متناسب با نقش برخوردار است، در حالی که صدای بسیار خوبی هم دارد، اما در انعکاس حسهای متضاد در چهره خود عملکرد پختهای ندارد و این برای نقشی که اساسا قرار است در تردید باشد و تصمیمهای بزرگی بگیرد، قابل اغماض نیست. شبنم قربانی که با سریال نمایش خانگی «ملکه گدایان» و فیلم سینمایی «مرد بازنده» به مخاطبان معرفی شده بود، تلاش زیادی میکند تا شخصیت نائله را به شکلی باورپذیر جلوی دوربین ببرد، اما این بازیگر هم اجرایی بیش از حد امروزی دارد و این نحوه اجرا بی تجربگی هنرپیشه در ژانر تاریخی را نشان میدهد. لعیا زنگنه، حسین سلیمانی، نادر فلاح و... را هم به این فهرست اضافه کنید تا روشن شود که «عشق کوفی» با مجموعه بهتری از بازیگران تراز اول میتوانست بسیار بهتر از این ظاهر شود. تنها بازیگری که در این اثر نمره بالا میگیرد، نادر سلیمانی (در نقش اوحد) است که تجربه سالها بازیگری خود را در این نقش ریخته و باورپذیرتر از دیگران ظاهر میشود.
اشکالات تاریخی سریال «عشق کوفی»
ساخت فیلم و سریالهای تاریخی با موضوعات مذهبی اقدامی پسندیده و بدون شک نیاز جامعه امروزی است که باید بیش از پیش با بهرهگیری از هنر سینما و فیلمسازی که اثربخشی بسیار زیادی در بین مردم دارد به آن پرداخته شود. در این بین آمیختگی وقایع تاریخی با اعتقادات مذهبی جامعه، بر اهمیت روایت صحیح از تاریخ در قالب فیلم در بین مردم میافزاید و بالطبع کار را برای فعالان و علاقهمندان به فعالیت در این مجال با دشواری رو به رو میسازد. روایت تاریخ از طریق فیلم برای عامه مردم به منزله ماندگاری آن روایت تاریخی در ذهن مخاطبان است و این امر اگر با لغزش در گزارش، اشتباه و کمتوجهی در حفظ اصالت همراه شود میتواند اثرات جبرانناپذیری را به دنبال داشته باشد. نهضت عظیم عاشورا عبرتهای فراوانی دارد که مجال را برای شناساندن هر چه بیشتر این قیام بزرگ و بازتابهای مختلف آن برای فعالان سینمایی فراهم میکند به شرط آنکه اصالت و وثاقت روایت آنها از این واقعه مورد تأیید باشد. سریال «عشق کوفی» که در ایام محرم و صفر امسال از شبکه سه سیما پخش شد، به رغم اینکه از نظر ساخت و جلوههای ویژه هنری از همتایان و نمونههای مشابه خود نسبتا برتر است، اما اشکالات متعدد موجود در آن مایه شگفتی کارشناسان تاریخی است. در این یادداشت به اختصار به برخی از این اشکالات اشاره میشود:
۱. ماجرای عشقی غیر واقعی و تکراری
داستان «عشق کوفی» در واقع حول یک عشق دو طرفه میگردد که به عنوان اصل داستان و قضیه عاشورا در حاشیه آن رخ داده و به نمایش گذاشته میشود. اساساً بهرهگیری از مسئله «عشق» برای روایت عاشورا یک موضوع کهنه و غیر قابل پذیرش است و داستانسرایان از گذشته نیز در پی گنجاندن این مسئله در متن کربلا بودهاند اما موفق نشدند.
الف) داستان عشق به دختری با نام «ارینب» مشهورترین و قدیمیترین قصهای است که از ابتدا داستاننویسان آن را خلق کرده و در برخی از کتب روایت کردهاند، در حالی که میدانیم این داستان از اساس کذب محض و بهتان محسوب میشود. (رجوع شود به: دانشنامه امام حسین(ع)، محمدی ری شهری، ج۳، ص ۵۲).
ب) داستان ازدواج حضرت قاسم و سکینه نیز پس از داستان ارینب دومین داستان ساختگی است که در قرون معاصر برخی از مقتلنویسان آن را در کتب خود ذکر کردهاند در حالی که میدانیم این داستان غیر واقعی است. به گفته محدث نورى، اولین کسى که این داستان را نوشته، ملاحسین واعظ کاشفى در کتاب روضةالشهدا بوده است و همانطور که استاد مطهرى فرموده اصل داستان، صد در صد، دروغ است. (رجوع شود به: حماسه حسینى، شهید مطهری، ج ۱، ص ۲۸).
ج) فیلم سینمایی «روز واقعه» ساخته سال ۱۳۷۳ نیز روای یک عشق است که همه فیلم را تحت تأثیر خود قرار میدهد. در این فیلم جوان نصرانی تازه مسلمان به خواستگاری «راحله» دختر یکی از اشراف حجاز میرود و پس از ۳۷ بار جواب منفی شنیدن، سرانجام پاسخ مثبت میگیرد و مراسم عروسی آن دو برپا میشود.
د) فیلم سینمایی «روز رستاخیز» ساخته سال ۱۳۹۱ بر اساس عشق بکیر فرزند حر ریاحی به یک دختر شکل میگیرد و داستان کربلا نیز در بین آن برای مخاطبان روایت میشود.
۲. محلات کوفه و اشتباه «عشق کوفی»
در قسمت پنجم سریال «عشق کوفی» جوانی به جرم اظهار محبت امام علی(ع) در محله عثمانیها به زندان افکنده میشود. اساساً باید گفت کوفه محلهای به نام عثمانیها نداشته است و نظام اجتماعی و مسکونی این شهر را ساختار قبیلهای عشیرهای تشکیل میداد. کوفه در زمان فتوحات خلیفه دوم به دستور او و توسط سعد بن ابی وقاص برای بار نخست احداث شد و بعدها به مرور دچار تغییر و دگرگونی شد. کوفه شهری است که از نظر هندسی به صورت یک مربع یا مکعب ساخته شد و نخستین مکانی که در کوفه بنا شد بخش مرکزی آن است که شامل مسجد، قصر (دارالاماره)، اصطبل و بازار بود. بزرگترین بخش شهر را مسجد و محوطه آن تشکیل میدهد که به گونهای ساخته شد که بتواند میزبان ۴۰ هزار نفر باشد و بعدها این عدد تا ۶۰ هزار نیز رسید: «لقد بنی المسجد لاستقبال ٠٠٠ ٤٠ شخص فی ولایة سعد، و جرى توسیعه فی إمارة زیاد، بحیث صار یحوی ٠٠٠ ٦٠ شخص»(یاقوت، معجم البلدان، ج ٤، ص ٤٩۱).
در کنار این بخشها محلات مسکونی کوفه قرار داشت که خیابان اصلی و کوچههایی آنها را از هم جدا میکردند و در عین حال همه این خیابانها به مسجد و مرکز شهر کوفه راه پیدا میکرد. محلات این شهر هر کدام به یک قبیله خاص متعلق بود و قبائل به صورت جدا از یکدیگر زندگی میکردند. محلات بخش شمال کوفه مربوط به قبائل: سلیم، ثقیف، حمدان، بجیله، تیم، تغلب. محلات بخش جنوب کوفه مربوط به قبائل: ازد، کنده، نخع، اسد و محلات بخش شرق کوفه مربوط به قبائل: مزینه، تمیم، محارب، عامر. همچنین محلات بخش غرب کوفه مربوط به قبائل: بجاله، بحیله، جدلیه، جهیلیه بود. (رجوع شود به: نشأة المدینة العربیّة الإسلامیّة: الکوفة، هشام جعیط، ص ۱۵۰ ۳).
۳. میثم تمار، اشتباهات و ابهامات سریال
الف) شخصیت میثم تمار در این سریال به صورت ویژه مورد توجه قرار گرفته است. در این سریال به وضوح امضای نامه دعوت امام حسین(ع) توسط میثم تمار نمایش داده میشود که این موضوع در هیچکدام از اسناد تاریخی ذکر نشده است. اینکه بیش از ۱۲ هزار نامه به سوی امام حسین(ع) نوشته شده است دلیلی بر این نمیتواند باشد که همه شیعیان کوفه پای نامهها را امضا کرده باشد. اگر جمعیت کوفه را بیش از ۲۰۰ هزار نفر بر اساس برآوردهای مورخان در نظر بگیرم و حتی اگر فرض کنیم که همه این ۱۲ هزار نامه بدون نام تکراری است که اینگونه هم نیست، ۱۲ هزار عددی کم در مقابل جمعیت کل کوفه است و در عین حال میدانیم جمعیت قابل توجهی است. افراد ضعیفالنفس و دنیاطلبانی مانند عمرو بن حجاج که آب را بر روی امام بستند ازجمله نویسندگان نامه به امام بودهاند. اما امضای نامه دعوت میثم تمار استناد تاریخی ندارد.
ب) میثم تمار در سریال «عشق کوفی» در ماه ذیالحجه سال ۶۰ هجری به حج میرود و در مکه حجاج را موعظه میکند. امام حسین(ع) هشتم ذیالحجه از مکه خارج و رهسپار عراق میشوند. ایشان مسیر ۱۴۰۰ کیلومتری را در ۲۵ روز طی کردند و در نخستین روز محرم ۶۱ وارد کربلا شدند. میثم تمار طبق نقل شیخ مفید در ۲۲ ذیالحجه سال ۶۰ هجری و ۱۰ روز پیش از رسیدن امام حسین(ع) به کربلا به شهادت رسیده است و سه روز بر نخل معروف خود به دار آویخته شده بود: «و کانَ مَقْتَلُ مِیْثَم رحمةُ اللهِ علیه قبلَ قُدوم الحسینِ بنِ علیٍّ الَعِراقَ بعشرةِ أیّامِ، فلمّا کانَ یومُ الثّالث من صًلبه، طُعِنَ مِیْثَم بالحَرْبةِ فکبّرَثمّ انبعثَ فی آخرِ النّهَارِ فمه وأنفُه دماً» (ارشاد، شیخ المفید، ج۱، ص ۳۲۵). یعنی میثم تمار ۱۹ ذی الحجه سال ۶۰ به دار آویخته شد و در ۲۲ ذی الحجه به شهادت رسید. پس چگونه او بعد از امام از مکه خارج شده ابتدا سری به حضرت ام سلمه میزند و سپس پیش از امام حسین(ع) به کوفه رسیده و به شهادت میرسد. آنچه در این سریال از سفر میثم تمار نمایش داده میشود، طبق واقعیتهای تاریخی و مسافت بین مکه تا کوفه تقریبا غیرممکن است. ابهامات متعدد در سریال عشق کوفی نشان میدهد سازندگان این سریال برای خلق یک اثر هنری، توجه لازم و کافی را به قواعد تاریخی نداشتند.
نقاط قوت سریال
- انتخاب زاویه جدید برای روایت واقعه عاشورا
- ریتم مناسب در قسمتهای ابتدایی
- طراحی صحنه و لباس نسبتا موفق
- استفاده از بازیگران تازهنفس با انرژی بالا
نقاط ضعف سریال
- اشتباهات تاریخی فاحش (نمایش محله عثمانیها در کوفه، زمان شهادت میثم تمار)
- پرداخت سطحی به برخی شخصیتهای تاریخی
- دیالوگهای گاه نامتناسب با فضای تاریخی
- محدودیتهای بودجه در جلوههای ویژه و صحنههای اکشن
مقایسه با آثار مشابه
- تفاوت با "مختارنامه" در عمق پرداخت تاریخی
- شباهت به "روز واقعه" در استفاده از خط داستانی عاشقانه
- ضعف در مقایسه با "شهرزاد" در پرداخت دیالوگهای تاریخی
- نیاز به مشاوره بیشتر با مورخان
- ضرورت توجه بیشتر به جزئیات تاریخی