به گزارش آسیانیوز ایران ؛ تحولات جمعیتی قرن بیستویکم از «انفجار» فاصله گرفته و به سوی دوگانگی پیچیدهتری میرود: همزمان با کند شدن رشد جهانی، نابرابریهای منطقهای عمیقتر میشود. جمعیت جهان در نوامبر ۲۰۲۲ از مرز ۸ میلیارد نفر گذشت و با آنکه هر سال تولدها از مرگها بیشتر است، آهنگ رشد به کمتر از ۱٪ تنزل یافته است. میانگین نرخ باروری جهانی از حدود ۵ فرزند در دههٔ ۱۹۵۰ به نزدیک ۲٫۳ در سالهای اخیر کاهش یافته و حدود دوسوم جمعیت سیاره اکنون در کشورهایی با باروری کمتر از سطح جایگزینی ۲٫۱ زندگی میکنند. بهبود بهداشت و افزایش امید به زندگی تا حدود ۷۳ سال نیز سهم سالمندان را بالا برده و مسیر «پیری جمعیت» را تقویت کرده است. این تصویر کلان در عین حال یکدست نیست و شکستهای منطقهای پررنگی دارد.
روند تاریخی و افق قرن
رشد سریع جمعیت پدیدهای متأخر است: از ۱ میلیارد نفر حوالی ۱۸۰۰ میلادی به ۳ میلیارد در ۱۹۶۰ و ۶ میلیارد در ۱۹۹۹ رسیدیم. اما از دههٔ ۱۹۷۰ با شهرنشینی، آموزش دختران، دسترسی به بهداشت باروری و مشارکت زنان در کار، باروری در بیشتر نقاط کاهش یافت. بر اساس سناریوی میانی سازمان ملل، جمعیت جهان حوالی ۲۰۸۴ به اوج ۱۰٫۳ میلیارد میرسد و تا ۲۱۰۰ در حدود ۱۰ تا ۱۰٫۲ میلیارد تثبیت میشود؛ برخی پژوهشهای مستقل حتی کاهش زودهنگامتری را از دههٔ ۲۰۶۰ محتمل میدانند. نکته کلیدی این است که قرن حاضر شاهد پایان رشد انفجاری و آغاز دورهٔ ثبات یا کاهش ملایم خواهد بود؛ البته با عدمقطعیت وابسته به فرضهای باروری، مرگومیر و مهاجرت.
دو جهانِ متفاوت: افت و خیز جمعیت
در شرق آسیا و اروپا، نرخهای باروری بسیار پایین و مهاجرت ناکافی، چرخهٔ افت جمعیت را فعال کرده است. ژاپن با باروری حدود ۱٫۳ و میانهٔ سن نزدیک ۴۹ سال نمونهٔ شاخصِ پیرشدگی است؛ نسبت وابستگی سالمندان رو به سطوح بیسابقه میرود و فشار بر بازنشستگی و سلامت افزایش مییابد. کرهٔ جنوبی با باروری نزدیک ۰٫۸، ایتالیا و اسپانیا در اروپا و حتی چین—پس از اوجگیری جمعیت—وارد فاز کاهش میشوند. پیامد مستقیم این روند، کوچک شدن نیروی کار، تغییر الگوی مصرف و نیاز به اصلاحات ساختاری (افزایش سن بازنشستگی، ارتقای بهرهوری، اتوماسیون و سیاستهای خانوادهدوست) است.
در سوی دیگر، موتور رشد جمعیت آینده عمدتاً در آفریقا و جنوب آسیا میگردد. نیجریه، جمهوری دموکراتیک کنگو، اتیوپی، تانزانیا و پاکستان سهم بزرگی از افزایش جمعیت تا پایان قرن را به خود اختصاص خواهند داد. میانگین باروری در آفریقا هنوز بالاتر از سطح جایگزینی است و هرم سنی جوان فرصت «مزیت جمعیتی»—اگر با سرمایهگذاری در آموزش، سلامت و اشتغال همراه شود—و همزمان ریسک فشار بر زیرساخت، مسکن، آب، بهداشت و محیطزیست را در بر دارد. جابهجایی وزن جمعیتی جهان نیز محتمل است: سهم آفریقا میتواند تا ۲۱۰۰ به حدود ۳۶٪ برسد و چند ابرشهر جدید در این قاره و جنوب آسیا شکل گیرد.
مهاجرت؛ سوپاپ تعادل
مهاجرت بینالمللی شکافهای جمعیتی را تا حدی ترمیم میکند: کشورهای پیرِ مهاجرپذیر (ایالات متحده، کانادا، استرالیا و بخشی از اروپا) ترکیب سنی و کمبود نیروی کار خود را با ورود جوانان تعدیل میکنند و کشورهای مهاجرفرست از حوالهها منتفع میشوند—هرچند با خطر فرار مغزها. بدون مهاجرت، بسیاری از اقتصادهای پیشرفته زودتر و شدیدتر با کاهش جمعیت و رکود نیروی کار روبهرو میشدند. سیاست مهاجرتی هوشمند، مکملِ سیاستهای خانوادهدوست و ارتقای بهرهوری است.
شهرنشینی و محیطزیست
بالای ۵۶٪ جمعیت جهان امروز شهرنشیناند و این سهم تا میانه قرن به حدود دوسوم میرسد. تمرکز جمعیت در کلانشهرهای جنوب جهان هم فرصت رشد و نوآوری و هم چالش زیرساخت، حاشیهنشینی، آلودگی و نابرابری را تشدید میکند. از منظر زیستمحیطی، اثر جمعیت وابسته به سه متغیر «تعداد × مصرف سرانه × فناوری» است. تثبیت جمعیت در حدود ۱۰ میلیارد تنها زمانی با ظرفیت زیستکره سازگار میشود که گذار انرژی پاک، کارایی منابع، کشاورزی پایدار و شهرهای کمکربن بهصورت فراگیر تحقق یابد.
جمعبندی سیاستی
جهان با «یک» بحران جمعیتی روبهرو نیست، با دو روند همزمان روبهروست: کاهش و پیرشدگی در شمال و رشد شتابان در بخشهایی از جنوب. نسخهٔ واحد وجود ندارد:
- برای کشورهای کمبارور: سیاستهای حامی خانواده، مسکن و مهدکودک، انعطاف اشتغال، جذب هدفمند مهاجر، افزایش مشارکت زنان و سالمندان در بازار کار و اصلاح بازنشستگی.
- برای کشورهای پررشد: آموزش و بهداشت (بهویژه بهداشت باروری)، توانمندسازی زنان، ایجاد شغل مولد، سرمایهگذاری شهری و زیرساختی و حفاظت از محیطزیست.
- در مقیاس جهانی: تحقق اهداف توسعهٔ پایدار، گذار انرژی و همکاری در حکمرانی مهاجرت.
به بیان روشن، پاسخ به پرسش «کاهش یا افزایش؟» این است: هر دو؛ و کیفیت مدیریت ماست که تعیین میکند این امواج جمعیتی به فرصت تبدیل شوند یا به بحران.
منبعها:
- UN DESA – World Population Prospects ۲۰۲۲/۲۰۲۴: https://www.un.org/development/desa/pd
- Pew Research Center – Global population projections & fertility trends: https://www.pewresearch.org
- Our World in Data – Population & Fertility: https://ourworldindata.org
- World Bank Data – Population indicators: https://data.worldbank.org
- WHO – Global population ageing Q&A: https://www.who.int
- ایسنا – مرور برآوردهای جمعیتی و سناریوهای ۲۱۰۰: https://www.isna.ir
- BigBangPage – تحلیل روندهای جمعیتی و شهرنشینی آینده: https://bigbangpage.com
- Earth.org – بحران جمعیتی ژاپن: https://earth.org
- Business Insider – پیشبینی رشد جمعیت نیجریه: https://www.businessinsider.com
- PopulationPyramid.net – نمودارهای سنی کشورها: https://www.populationpyramid.net
- Wikipedia (برای دادههای پایهی «جمعیت جهان»): https://fa.wikipedia.org