بن‌بست ویزا؛ ماجرای صف‌های طولانی و اعتراضات مقابل سفارت‌ها

آسیانیوز ایران؛ سرویس سیاسی:

پوریا زرشناس - دکترای اقتصاد انرژی های تجدیدپذیر

تصویر صف‌های طولانی و خسته‌کننده مقابل سفارتخانه‌های خارجی در تهران، به نماد جدیدی از ناامیدی و یأس در میان شهروندان ایرانی تبدیل شده است. این صحنه‌ها که به ویژه در مقابل سفارت آلمان به چشم می‌خورد، تنها نمایشگر انتظار برای یک مهر اداری نیست، بلکه نشان‌دهنده تعلیق آرزوها، برنامه‌ها و حتی سلامتی هزاران انسان است. در قلب این نارضایتی، سفارت آلمان قرار دارد؛ جایی که هر پنجشنبه شاهد تجمع‌های اعتراضی افرادی است که برای پیوند خانوادگی، تحصیل یا درمان، ماه‌ها در انتظار یک پاسخ مانده‌اند. آنها نه رد شده‌اند و نه پذیرفته، بلکه در یک فضای خاکستری و فرساینده از بلاتکلیفی گرفتار آمده‌اند.

این مشکل به آلمان محدود نمی‌شود. سفارت چین نیز اخیراً با ازدحام بی‌سابقه‌ای مواجه شده، تا جایی که برخی متقاضیان مجبور شده‌اند شب را در خیابان مقابل آن بگذرانند. این وضعیت به حدی بحرانی شده که حتی مقامات رسمی پیشین نیز آن را «مایه شرمساری» خوانده‌اند. پشت این صف‌های طولانی، داستان‌های انسانی تلخی نهفته است: دانشجویانی که پذیرش دانشگاهشان در خطر افتاده، خانواده‌هایی که سال‌هاست از هم جدا مانده‌اند و بیمارانی که به درمان فوری در خارج از کشور نیاز دارند. این بحران، نتیجه ترکیب خطرناکی از سیاست‌های خارجی، بوروکراسی پیچیده و موج بی‌سابقه تمایل به مهاجرت است.

تعطیلی مکرر سفارتخانه‌های کشورهای اروپایی در ایران و تاخیرهای طولانی در صدور روادید، میان متقاضیان نارضایتی بسیار ایجاد کرده و صف‌های طولانی مقابل ساختمان این سفارتخانه‌ها به صحنه‌ای معمول بدل شده است. در این میان، تجمع‌های اعتراضی مقابل سفارت آلمان در تهران، به‌ویژه در روزهای پنجشنبه، به یکی از اصلی‌ترین جلوه‌های اعتراض عمومی بدل شده است. بسیاری از معترضان متقاضی روادید پیوست خانواده‌اند و سال‌ها برای مهاجرت برنامه‌ریزی کرده و هزینه‌های گزاف پرداخته‌اند؛ با این حال، اکنون در ایستگاه پایانی روند مهاجرت در وضعیت تعلیق قرار دارند؛ نه رد صریح دریافت می‌کنند و نه پاسخی روشن برای پذیرش درخواستشان. این بلاتکلیفی زندگی خانوادگی و آینده بسیاری از آنان را با بحران روبه‌رو کرده است.

شعارنوشته‌هایی که معترضان در دست دارند، نشان می‌دهد یکی از اعتراض‌های اصلی به سفارت آلمان ابهام موجود در صدور روادید مسافرتی و درمانی است. افزون بر این، دانشجویانی که پذیرش دانشگاه‌های آلمان را دریافت کرده‌اند می‌گویند تاخیرهای کنونی باعث شده است ادامه تحصیل آنها در خارج کشور با مشکل مواجه شود. روزنامه‌ها نیز در گزارش‌هایی در نیمه شهریور، به نقل از شماری از این دانشجویان نوشتند، بسیاری از آنان تحصیل خود در ایران را نیمه‌تمام رها کرده و چشم‌انتظار ویزای تحصیلی مانده‌اند.

آمار متقاضیان معطل‌مانده

آمار منتشرشده منابع غیررسمی نشان می‌دهد دست‌کم شش هزار نفر در صف صدور روادید سفارت آلمان قرار دارند. از این میان، حدود چهار هزار نفر متقاضی روادید پیوست خانواده‌اند، روادیدی که امکان پیوستن همسر و فرزندان به سرپرست خانوار را در آلمان فراهم می‌کند. تاخیر در صدور این نوع روادید به معنای جدایی طولانی‌مدت اعضای خانواده از یکدیگر است که تبعات اجتماعی و روانی گسترده‌ای در پی خواهد داشت. یکی از دلایل اصلی این تاخیر، تعطیلی‌های مکرر سفارت آلمان در سال‌های اخیر عنوان شده است. این تعطیلی‌ها، به‌ویژه در دوره‌های بحران منطقه‌ای و در پی تنش‌های سیاسی، ازجمله جنگ دوازده‌روزه، تشدید شده است.

سفارت آلمان پیش‌تر در سال ۱۴۰۲ در پاسخ به انتقادها اعلام کرده بود: «تقاضای بسیار بالایی برای روادید کوتاه‌مدت وجود دارد و نوبت‌هایی که به‌طور مرتب آزاد می‌شوند، به سرعت پر می‌شوند.» با این حال، معترضان می‌گویند توضیحات این سفارتخانه به‌هیچ‌وجه کافی نیست و زمان مصاحبه و صدور روادید تا جایی نامشخص است که حتی بازه انتظار دو ماهه را هم پشت سر می‌گذارد. به گفته متقاضیان، سفارت آلمان هیچ پاسخ روشنی درباره چرایی این تعویق‌ها ارائه نمی‌دهد و متقاضیان در شرایطی مبهم و فرساینده قرار دارند.

صف‌های طولانی مقابل سفارتخانه‌ها؛ از آلمان تا چین

ازدحام متقاضیان مقابل سفارتخانه‌های خارجی تنها به سفارت آلمان محدود نیست. در روزهای اخیر، تصاویر صف‌های طولانی مقابل سفارت چین بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌های اجتماعی یافت و حتی واکنش رسمی این سفارتخانه را برانگیخت. این تصاویر که نشان می‌داد برخی متقاضیان شب‌ها را مقابل ساختمان سفارت صبح می‌کنند، انتقادهای زیادی برانگیخت. حسین سلاح‌ورزی، رئیس پیشین اتاق بازرگانی ایران، این وضعیت را «مایه شرمساری» دانست.

سفارت چین در جوابیه‌ای اعلام کرد: «دولت جمهوری خلق چین همواره به تبادلات مردمی میان چین و ایران متعهد بوده است و در این زمینه همکاری نزدیکی با دولت ایران دارد. این سفارت تا حد امکان با تمدید ساعات کاری، تسریع روند رسیدگی به درخواست‌ها و اولویت‌بندی موارد فوری به کار خود ادامه خواهد داد.» با این حال، تجربه متقاضیان نشان می‌دهد که روند صدور روادید در سه ماه اخیر با کندی و پیچیدگی‌های تازه‌ای مواجه شده و بسیاری از کارها به شرکت‌های واسطه سپرده شده است.

نقش شرکت‌های واسطه

فعالان بخش خصوصی بر این باورند که واگذاری بخشی از وظایف کنسولی به شرکت‌های واسطه از دلایل اصلی شکل‌گیری این صف‌هاست. متقاضیان ناچارند برای ثبت درخواست یا بارگذاری مدارک مبالغی تا چند میلیون تومان به این واسطه‌ها بپردازند. مشابه این وضعیت پیش‌تر درمورد سفارتخانه‌های اروپایی ازجمله آلمان و فرانسه نیز رخ داده بود، جایی که شرکت‌هایی مانند «ویزامتریک» مسئولیت نوبت‌دهی و پذیرش مدارک را برعهده دارد و عملا راه برای فعالیت گسترده دلالان باز است. به گفته امید محمدعلیخان، عضو انجمن صنفی دفاتر خدمات مسافرتی ایران، تعطیلی برخی سفارتخانه‌ها در جریان جنگ دوازده‌روزه باعث شد گذرنامه‌های بسیاری از متقاضیان ایرانی که پیش‌تر آماده بود در دفاتر این سفارتخانه‌ها باقی بماند و تحویل داده نشود. او تاکید کرده است که هیچ نهاد مشخصی پاسخگوی این وضعیت نیست.

توقف صدور ویزا

بر پایه آمار ارائه‌شده فعالان صنفی، در سفارتخانه‌های آلمان، فرانسه، سوئیس و اسپانیا معمولا حدود سه هزار درخواست روادید در جریان است. اکنون که صدور روادید گردشگری از سوی برخی از این کشورها متوقف شده، شمار افراد بلاتکلیف به حدود ۴۰ تا ۵۰ هزار نفر رسیده است. این افراد که بیشتر برای سفرهای تحصیلی، خانوادگی و تجاری برنامه‌ریزی کرده بودند در وضعیتی نامعلوم قرار گرفته‌اند. این شرایط نه‌تنها فرصت‌های شغلی و آموزشی را از میان برده، که پیامدهای اجتماعی و روانی سنگینی برای خانواده‌هایی دارد که در ایران و اروپا یا شرق آسیا از هم جدا مانده‌اند.

رشد بی‌سابقه تقاضای روادید در ایران

یکی از دلایل اصلی افزایش شمار متقاضیان بلاتکلیف برای دریافت روادید، موج روبه‌رشد تمایل به مهاجرت در سال‌های اخیر است. همزمان، رشد مهاجرت ایرانیان باعث شده بستگان نزدیک آنان نیز برای دیدار با خانواده یا اقامت کوتاه‌مدت درخواست روادید بدهند. با این حال، افزایش موارد پناهندگی پس از ورود به اروپا حساسیت بیشتری در روند صدور روادید ایجاد کرده است. درنتیجه، ارائه تضمین‌های مالی سنگین، گردش حساب بانکی و مدارک متعدد به بخشی از الزامات بدل شده که متقاضیان را در وضعیت تعلیق قرار می‌دهد، وضعیتی که حتی شامل کسانی می‌شود که در گذشته چندین بار موفق به دریافت روادید اروپا شده بودند.

یک شهروند تهرانی در گفتگو با خبرنگار ایندیپندنت فارسی مدعی شده است: مادرم در دهه گذشته چند بار برای دیدار با خواهرم به اروپا سفر کرده بود و هر بار ویزای سه‌ماهه دریافت می‌کرد. اما امسال، پس از ماه‌ها انتظار، درخواست ویزای او بدون هیچ توضیحی رد شد.» او تاکید می‌کند که در میان تجمع‌کنندگان مقابل سفارتخانه‌ها بیمارانی هم هستند که برای درمان نیازمند روادید پزشکی‌اند، اما حتی درخواست‌های آنان با تاخیرهای چندماهه مواجه می‌شود.

سیاست خارجی و تاثیر آن بر صدور روادید 

کارشناسان مهاجرت معتقدند که تقابل اخیر ایران با اتحادیه اروپا و بازداشت اتباع خارجی در ایران دلیل اصلی سختگیری بیشتر سفارتخانه‌ها در صدور روادید است. به همین دلیل، برخی دولت‌های اروپایی نه‌تنها روند صدور روادید را کند کرده‌اند، که به شهروندان خود و حتی ایرانیان مقیم این کشورها توصیه کرده‌اند تا حد امکان از سفر به ایران خودداری کنند. این شرایط یادآور دشواری‌های دهه ۱۳۶۰ شمسی در صدور روادید برای ایرانیان در دوران جنگ هشت‌ساله است. فضای مبهم کنونی زمینه‌ساز فعالیت سودجویان نیز شده است. پرونده‌های متعددی ثبت شده که در آن واسطه‌ها با دریافت مبالغ هنگفت وعده تسریع در روند صدور روادید داده‌اند. از سوی دیگر، شماری از متقاضیان برای فرار از این بن‌بست به مسیرهای پرخطر روی آورده‌اند؛ ابتدا سفر به کشورهای همسایه و سپس تلاش برای ورود غیرقانونی به اروپا از طریق قاچاقچیان انسان.

مهاجرت به هر قیمت

تصاویر منتشرشده از کمپ‌های مرزی در یونان و کشورهای بالکان نشان می‌دهد شماری از ایرانیان در شرایط دشوار چشم‌انتظار ورود به اروپا مانده‌اند. پژوهشی در این مورد در دی‌ماه ۱۴۰۳ نشان داد تنها ۱۶.۷ درصد از پرسش‌شوندگان اصلا به مهاجرت فکر نمی‌کردند، در حالی که ۴۶.۵ درصد به مهاجرت اندیشیده بودند و ۱۷.۸ درصد یا در حال اقدام بودند یا در آستانه خروج قرار داشتند. آمار دیگری که در همایش «مهاجرت نخبگان علمی» ارائه شد، بیانگر تمایل به مهاجرت در میان استادان و پژوهشگران (۵۳ درصد)، پزشکان و پرستاران (۴۵ درصد) و دانشجویان (۴۰ درصد) است. کارشناسان هشدار می‌دهند جامعه‌ای که با احساس «بی‌آیندگی» دست‌به‌گریبان است، هر روز بیش از گذشته تمایل به ترک کشور پیدا می‌کند، روندی که ازدحام در مقابل سفارتخانه‌ها به نماد آشکار آن بدل شده است. این بحران را می‌توان از چند منظر کاملا به هم پیوسته تحلیل کرد:

۱. عوامل اداری-ساختاری: یک سیستم ناکارآمد تحت فشار

• کمبود شدید نیرو و منابع

  سفارتخانه‌های اروپایی در تهران، به دلایل امنیتی و سیاسی، اغلب با کمبود پرسنل کنسولی مواجه هستند. این موضوع، توانایی آنان را برای پردازش حجم انبوه درخواست‌ها به شدت محدود می‌کند.

• برون‌سپاری به شرکت‌های واسطه

  واگذاری فرآیندهای اولیه به شرکت‌هایی مانند «ویزامتریک» (VFS Global) اگرچه با هدف ساده‌سازی انجام شده، اما در عمل به ایجاد یک لایه بوروکراتیک اضافی و هزینه‌بر منجر شده است. این شرکت‌ها اغلب کند و گران هستند و راه را برای فعالیت دلالان و کلاهبرداران باز می‌گذارند.

• افزایش غیرعادی تقاضا

  همانطور که گزارش اشاره کرد، موج خروج از کشور و تمایل به مهاجرت در سال‌های اخیر به طور بی‌سابقه‌ای افزایش یافته است. این حجم از تقاضا، هر سیستم اداری را تحت فشار قرار می‌دهد.

۲. عوامل سیاسی-امنیتی: سایه روابط بین‌الملل

این احتمالا مهم‌ترین و تعیین‌کننده‌ترین عامل است. روابط ایران با غرب، به ویژه با کشورهای اروپایی، در سال‌های اخیر به شدت تیره شده است.

• بازداشت اتباع خارجی

  بازداشت‌های دلبخواهی اتباع خارجی با اتهامات جاسوسی توسط نهادهای امنیتی ایران، بزرگ‌ترین مانع اعتمادسازی است. کشورهای اروپایی به طور طبیعی در پاسخ، فرآیند صدور ویزا برای اتباع ایرانی را بسیار سخت‌گیرانه‌تر و کندتر می‌کنند تا اهرم فشاری برای آزادی شهروندان خود داشته باشند.

• توصیه‌های سفر

  بسیاری از کشورها به شهروندان خود توصیه اکید می‌کنند از سفر به ایران خودداری کنند. این امر به طور مستقیم بر تعداد ویزاهای صادر شده برای دیدار از خانواده و گردشگری تاثیر می‌گذارد.

• پرونده هسته‌ای و تحریم‌ها

  فضای کلی تقابل، بر همه جوانب رابطه، از جمله امور کنسولی، سایه انداخته است.

۳. عوامل اجتماعی-اقتصادی: بحران امید و آینده

• فرار مغزها و سرمایه

  آمار ارائه‌شده در گزارش (تمایل ۵۳٪ اساتید و ۴۵٪ پزشکان به مهاجرت) گویای یک بحران وجودی در جامعه ایران است. اینها افرادی هستند که برای خروج، نیازمند ویزا هستند و بنابراین در این صف‌ها حاضر می‌شوند.

• پناهندگی

  افزایش موارد پناهندگی ایرانیان پس از ورود به خاک اروپا با ویزای توریستی، باعث شده است سفارتخانه‌ها در بررسی پرونده‌ها احتیاط افراطی به خرج دهند. هر متقاضی به عنوان یک «پناهنده بالقوه» دیده می‌شود که قصد بازگشت ندارد.

• فشار اقتصادی

  نیاز به ارائه تضمین‌های مالی سنگین، بسیاری از متقاضیان معمولی را از گردونه خارج می‌کند.

۴. پیامدهای انسانی و امنیتی

• فاجعه انسانی

  جدا شدن طولانی‌مدت خانواده‌ها، از دست دادن فرصت‌های تحصیلی و به خطر افتادن جان بیماران نیازمند درمان، بار سنگینی بر دوش جامعه است.

• رشد قاچاق انسان

  همانطور که گزارش اشاره کرد، بن‌بست در راه‌های قانونی، مردم را به سمت مسیرهای خطرناک و قاچاقچیان انسان سوق می‌دهد.

• از دست دادن اعتماد عمومی

  این فرآیند نه تنها به اعتماد به دولت‌های خارجی، بلکه به نهادهای داخلی که قادر به حل این مشکل نیستند نیز لطمه می‌زند.

جمع‌بندی

بحران کنونی ویزا صرفا یک مشکل اداری نیست. این بحران، آیینه تمام‌نمای یک بحران چندلایه است: بحران روابط خارجی، بحران اقتصادی، بحران امید و بحران مدیریت. تا زمانی که ریشه‌های سیاسی این مشکل (به ویژه مساله بازداشت‌های بین‌المللی و تنش با غرب) حل نشود، هیچ راهکار اداری کوتاه‌مدتی نمی‌تواند این بن‌بست دردناک انسانی را باز کند. این صف‌ها، در واقع، تظاهرات خاموشی هستند علیه سیاست‌هایی که زندگی عادی مردم را گروگان گرفته است.