به گزارش آسیانیوز ایران ؛ یکی از مهمترین پرسشهایی که امروز اندیشمندان علوم اجتماعی، جمعیتشناسان و اقتصاددانان مطرح میکنند، این است: «بزرگترین تهدید تمدن بشری چیست؟» پاسخها اغلب به سوی جنگهای جهانی، سلاحهای هستهای، تغییرات اقلیمی و پایان منابع طبیعی معطوف است. اما واقعیت این است که در پشت این تهدیدهای پرهیاهو، خطری خاموش و کمتر مورد توجه قرار گرفته، در حال رشد است: پیری جمعیت و فروپاشی جمعیتی.
دادههای آماری چه میگویند؟
آمارهای رسمی از دهههای اخیر نشان میدهند که نرخ باروری کل (Total Fertility Rate) – یعنی تعداد فرزندانی که یک زن در طول زندگی خود به دنیا میآورد – در بسیاری از کشورها کاهش چشمگیری یافته است. این روند ابتدا در کشورهای اروپای غربی و شمالی مشاهده شد، سپس به آمریکای شمالی رسید و همزمان در شرق آسیا نیز شدت گرفت. در دو دهه گذشته، حتی کشورهای در حال توسعه مانند ایران و هند نیز به این موج پیوستهاند.
برای اینکه یک جامعه از نظر جمعیتی پایدار بماند، نرخ باروری باید دستکم ۲/۱ فرزند به ازای هر زن باشد. این میزان، نرخ جایگزینی جمعیت یا Replacement Rate نام دارد. دلیل آن این است که مردان نمیتوانند بزایند و بخشی از کودکان نیز به سن باروری نمیرسند یا جان خود را از دست میدهند.
با این حال، امروز در اغلب کشورهای جهان، به جز برخی کشورهای آفریقایی واقع در جنوب صحرای بزرگ، نرخ باروری به زیر این سطح حیاتی سقوط کرده است.
تفاوت نرخ باروری و نرخ رشد جمعیت
باید میان «نرخ باروری» و «نرخ رشد جمعیت» تفاوت قائل شد. نرخ باروری تعداد فرزندان زنان را نشان میدهد، در حالیکه نرخ رشد جمعیت میزان افزایش یا کاهش کل جمعیت را در یک سال (به درصد) بیان میکند.
به همین دلیل، حتی اگر نرخ باروری یک کشور به زیر سطح جایگزینی سقوط کند، نرخ رشد جمعیت آن بلافاصله منفی نمیشود. این بهخاطر وجود نسلهای پرجمعیتتر گذشته است که هنوز در سنین جوانی یا میانسالی قرار دارند. اما با گذشت چند دهه و خروج این نسلها از چرخه حیات، کاهش جمعیت بهصورت چشمگیر نمایان خواهد شد.
پیامدهای اقتصادی و اجتماعی
پیری و کاهش جمعیت پیامدهای متعددی دارد:
۱. کمبود نیروی کار: با کاهش زاد و ولد، ورود افراد جوان به بازار کار محدود میشود و کمبود نیروی انسانی شکل میگیرد.
۲. افزایش بار اقتصادی سالمندان: نسبت جمعیت بازنشسته به شاغل افزایش یافته و فشار سنگینی بر نظامهای بازنشستگی و بیمه وارد میکند.
۳. رکود اقتصادی: کاهش تقاضای مصرفی در اثر جمعیت پیر، منجر به کاهش رشد اقتصادی میشود.
۴. تغییر ساختار خانواده: کوچک شدن خانوادهها، کاهش تعداد فرزندان و فاصلهگذاری نسلی موجب کاهش حمایتهای درونخانوادگی از سالمندان میشود.
۵. پیامدهای فرهنگی و سیاسی: جامعهای که از نظر جمعیتی پیر باشد، ریسکگریزتر و محافظهکارتر خواهد شد و توانایی نوآوری و ریسکپذیری کاهش مییابد.
وضعیت جهانی
- اروپا و آمریکای شمالی: بیشتر کشورهای اروپایی مانند ایتالیا، اسپانیا، آلمان و حتی فرانسه با کاهش جدی باروری روبهرو هستند.
- شرق آسیا: ژاپن، کرهجنوبی و چین اکنون به کانونهای بحران جمعیتی تبدیل شدهاند. نرخ باروری کره جنوبی در سالهای اخیر به زیر ۱ رسیده که پایینترین نرخ در جهان است.
- ایران و هند: هر دو کشور طی دو دهه اخیر کاهش شدید نرخ باروری را تجربه کردهاند. ایران از نرخ بالای ۶ فرزند در دهه ۱۳۶۰ به کمتر از ۲ فرزند در دهه ۱۴۰۰ رسیده است. هند نیز با وجود جمعیت عظیم، به زیر سطح جایگزینی نزدیک شده است.
- آفریقا: تنها قارهای که هنوز نرخ باروری آن بالاتر از سطح جایگزینی است، قاره آفریقا است؛ اما پیشبینی میشود طی نیمقرن آینده، این قاره نیز با روند مشابهی مواجه شود.
چرا این بحران کمتر جدی گرفته میشود؟
بسیاری از رسانهها و حتی نخبگان علمی و سیاسی، بیشتر بر تهدیدهای ملموس و فوری مانند تغییرات اقلیمی یا جنگ تمرکز دارند. در حالیکه بحران جمعیتی، ماهیتی تدریجی دارد و اثرات آن در کوتاهمدت چندان مشهود نیست. این «تأخیر زمانی» موجب میشود خطر پیری جمعیت بهدرستی درک نشود.
راهکارهای پیشنهادی
برای مقابله با این روند، کشورها ناگزیر به اتخاذ سیاستهای جمعیتی و اجتماعی هستند:
- تشویق به فرزندآوری: با ارائه مشوقهای مالی، کاهش هزینههای مسکن، وامهای کمبهره و حمایت از خانوادهها.
- سازگاری نظام بازنشستگی: اصلاح ساختار صندوقهای بازنشستگی و بیمه برای تحمل بار اقتصادی سالمندان.
- سرمایهگذاری در فناوری: بهرهگیری از رباتیک و هوش مصنوعی برای جبران کمبود نیروی انسانی.
- مهاجرت مدیریتشده: استفاده از مهاجرت برای پر کردن خلأ جمعیتی، هرچند این امر خود چالشهای فرهنگی و اجتماعی جدیدی ایجاد میکند.
جمعبندی
اگرچه بشریت با تهدیدهایی چون تغییرات اقلیمی، جنگهای احتمالی و سلاحهای کشتار جمعی مواجه است، اما شاید پیری جمعیت و فروپاشی جمعیتی بزرگترین خطر پنهانی باشد که آینده تمدن بشری را تهدید میکند. این خطر برخلاف دیگر تهدیدها، خاموش و تدریجی است اما پیامدهای آن در صورت بیتوجهی، بنیانهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جوامع را در هم خواهد شکست.