همه چیز درباره اسکناس های پلیمری

آسیانیوز ایران؛ سرویس علم و تکنولوژی:

پوریا زرشناس - دکترای اقتصاد انرژی های تجدیدپذیر

پول چیزی نیست مگر واسطه‌ای برای تبادل‌های مالی و کالایی بین انسان‌ها؛ قرن‌ها از مسکوکات فلزی برای این کار استفاده می‌شد و بعد جای آن را پول‌های کاغذی گرفتند. اما امروزه، از یک ماده جدیدتر برای چاپ پول استفاده می‌شود: پلیمر! در این مقاله از اسکناس پلیمری خواهیم گفت. مدت هاست که در رابطه با اسکناس های پلیمری و مزایای آن ها شنیده ایم. مصداق بارز آن اسکناس های کشور استرالیا است که روی ورق پلیمری چاپ شده است. پلیمر ها نوعی پلاستیک هستند که ویژگی های شاخص و ممتازی دارند. علاوه بر مقاومت اسکناس های پلیمری در برابر شرایط جوی و محیطی، آیتم های امنیتی قابل اعمال روی اسکناس های پلیمری متفاوت از اسکناس های کاغذی می باشد و جعل و دستکاری آن ها به مراتب دشوار تر است. خود ورق پلیمر که به عنوان بستر اصلی اسکناس استفاده می شود، دارای حس متفاوتی است. اسکناس مشکوک به جعل، نمی تواند ضخامتی مشابه اسکناس استاندارد اصل داشته باشد و معمولا کلفت تر و یا نازک تر خواهد بود.

تاریخچه اسکناس

پول کاغذی را چینی‌ها باب کردند؛ هر چند در تاریخ معاصر از چشم‌بادامی‌ها بعید است ایده اولیه تولید کالایی از خودشان باشد اما تاریخچه پول کاغذی از چین شروع می‌شود و باید گفت که اسکناس برای اولین‌بار در اواخر قرن دهم در چین به چاپ رسید. در ایران، پول کاغذی از زمان فتحعلی‌شاه وارد دادوستدهای مردم شد. اولین بانکی که چاپ اسکناس در ایران را برعهده گرفت، بانک جدید شرق بود که مرکزش در لندن قرار داشت و اسکناس‌های چاپ‌ شده توسط این بانک ‌در بانک بازرگانی ایران منتشر می‌شد. در سال۱۲۶۷ هجری قمری، امتیاز چاپ اسکناس از بانک جدید شرق به بانک شاهی واگذار شد. بانک شاهنشاهی ایران، طبق قرارداد رویتر حق انحصاری نشر اسکناس را داشت، اما چاپ اسکناس همچنان در بانک جدید شرق انجام می‌گرفت تا اینکه مجلس در سال 1310 شمسی حق چاپ اسکناس را به مدت 10سال به بانک ملی داد و بعد از تاسیس بانک‌مرکزی، حق انتشار اسکناس به بانک‌مرکزی داده شد.

البته در آن زمان هم، ایران اسکناس مورد نیاز خود را به کشورهای خارجی اغلب به انگلیس سفارش می‌داد تا اینکه با راه‌اندازی کارخانه تولید کاغذ اوراق بهادار از سال67 به بعد، اسکناس روی کاغذهای تولید کشور به چاپ رسید. با این حال، برخی از کارشناسان مدعی‌اند ایران هنوز تحت لیسانس کشورهای خارجی اسکناس مورد نیاز کشور را چاپ می‌کند که عملا تفاوتی با خرید اسکناس از کشورهای خارجی ندارد.

«تکاب»  مخفف کارخانه تولید کاغذ بهادار است که در آمل و در نزدیکی منطقه‌ای به نام «چمستان» قرار دارد. کارخانه تولید کاغذ اسکناس، متعلق به بانک‌مرکزی است و تمام اسکناس‌های کشور هم با استفاده از کاغذ کارخانه تکاب در چاپخانه‌ای که آن هم متعلق به بانک‌مرکزی است و در خیابان پاسداران تهران واقع شده، به چاپ می‌رسد. طبق اعلام بانک‌مرکزی، تمام اسکناس‌های کشور در داخل تولید می‌شود و از همان سال 67 ایران با هیچ کشوری قرارداد نشر اسکناس ندارد. پس از تاسیس کارخانه کاغذ آمل، صددرصد اسکناس‌ها در داخل کشور منتشر شدند. البته یکسری از موارد امنیتی مورد استفاده در اسکناس هنوز هم وارداتی است. 

بررسی  هزینه چاپ اسکناس

فروردین‌ماه سال 1397، رییس وقت بانک ‌مرکزی اعلام کرده بود که هزینه چاپ اسکناس برای ارقام ۵۰تومانی، صدتومانی، ۵۰۰تومانی و یک‌هزارتومانی بیش از ارزش آن است. هر چند امسال مسوولان بانک‌مرکزی از افزایش تولید اسکناس خبر داده بودند اما تمام حجم اسکناس‌های تولیدشده نباید روانه بازار شود چراکه یک چرخه‌ای بین تولید اسکناس و امحای آن وجود دارد. بنا به گفته رئیس کل وقت بانک مرکزی هزینه امحا و چاپ اسکناس های فعلی، بیش از هزینه چاپ پول های جدید است و برآورد می شود در حد ۱۰ تا ۲۰ میلیارد تومان در یک افق ۱۰ ساله به هزینه ها اضافه شود. به تصریح وی، در آن سال تولید هر قطعه سکه ۵۰۰ تومانی، ۸۲۰ تومان هزینه دارد، در حالی که با اجرایی شدن این طرح همه سکه‌ها جمع آوری و ذوب شده و در جای دیگر استفاده خواهند شد. استهلاک اسکناس های تولیدی کشورمان نیز بالا است، به طوری که سالیانه ۷۰۰ میلیون برگ اسکناس امحا می شود، اما با اجرای این طرح به نصف خواهد رسید. هر چند رقم دقیقی از هزینه چاپ هر قطعه اسکناس وجود ندارد، اما می‌توان تخمین‌هایی زد؛ این هزینه تقریبا 60 الی80تومان است که گاهی به صدتومان هم می‌رسد. (بنا به آمار سال 92) بنابراین چاپ هر قطعه اسکناس با این رقم صرفه اقتصادی ندارد.در حال حاضر هشت‌میلیارد قطعه اسکناس در کشور وجود دارد که 10درصد آن فرسوده است و باید برای امحا به بانک‌مرکزی برگردد و بازسازی شود.چاپ اسکناس در ایران علاوه بر اینکه غیراقتصادی است، عامل انتقال 70نوع بیماری در بین مردم است. با توجه به اینکه متوسط گردش اسکناس در ایران پنج تا شش‌سال و از متوسط عمر گردش در کشورهای پیشرفته بیشتر است، بنابراین انتشار آلودگی بیشتر خواهد بود.

مقایسه اسکناس های کاغذی و پلاستیکی با یکدیگر

مقدونیه جدیدترین کشوری است که اعلام کرده است اسکناس های پلیمری را جایگزین اسکناس های کاغذی می کند.  بانک مرکزی مقدونیه اعلام کرد در ابتدا اسکناس های 5 و 10 " دنار" را منتشر خواهد کرد و در نظر دارد به تدریج تمام اسکناس های کاغذی را با اسکناس های پلاستیکی جایگزین کند. اسکناس های پلیمری که از پلاستیک ساخته می شوند، اولین بار در سال 1988 در استرالیا معرفی شدند و امروزه در بیش از 30 کشور جهان استفاده می شوند. بنابر اعلام بانک مرکزی انگلیس که از سال 2016 چاپ اسکناس های پلیمری را در دستور کار خود قرار داده است، این اسکناس ها به دلیل دوام بیشتر در برابر تاخوردگی و پارگی، صرفه اقتصادی بیشتری دارند. تحقیقی که توسط این بانک روی 7 شاخصه محیط زیستی انجام شد نشان داد اسکناس های پلیمری طول عمری 2.5 برابر بیشتر از اسکناس های کاغذی دارند.  طول عمر بیشتر این اسکناس ها بدان معناست که پلیمر کمتری در مقایسه با کاغذ مورد مصرف اسکناس های کاغذی نیاز است و در نتیجه ماده خام کمتری برای تولید اسکناس مصرف می شود. هم چنین اسکناس های پلیمری می توانند پس از طی چرخه عمر خود بازیافت شوند.  با این حال بانک مرکزی اروپا که هنوز از طرفداران اسکناس های کاغذی به شمار می رود اسکناس های پلیمری را پرهزینه تر و با امنیت پایین تر می داند. 

بسیاری از کشورها با امضای معاهده پاریس در زمینه تغییرات آب‌وهوایی در تلاش برای دوام بیشتر سعی دارند اسکناس های خود را پایدارتر و ایمن‌تر کنند. دراین راستا توجه اکثر کشورها به تاثیر زیست‌محیطی اسکناس‌ها بیشتر شده‌است. پول در سال های گذشته از مواد مختلفی مانند چرم تا صدف ، فلزات قیمتی،کاغذ کتانی و به تازگی پلاستیک ساخته شده است. موادی که در ساخت پول به کار می رفته حاکی از تغییرات اجتماعی و سیاسی آن زمان و فناوری ها و منابع در دسترس بوده است.

چینی‌ها در گذشته‌های دور از پول‌های فلزی و سنگین استفاده می‌کردند که حمل آن قدری دشوار بود اما رفته‌رفته پول‌های کاغذی و سبکی روی کار آمدند که حمل آن‌ها آسان‌تر است. هر چه میزان معاملات به وسیله پول بیشتر شد، افراد بیشتر به فکر ساخت پول‌های کاغذی و سبک افتادند. این روند از قرن هفتم آغاز شد و در قرن سیزدهم بالاخره نخستین معاملات با پول کاغذی آغاز شد. اسکناس‌های مدرن اروپایی نیز نخستین بار در بانک استکهلم در سال 1661 ساخته شدند. 

اسکناس های پلیمری

اسکناس‌های پلیمری نخستین بار در سال 1988 در استرالیا منتشر شد. این کشور اکنون به طور انحصاری از پلیمر استفاده می کند و در ابتدای این پروژه مقرر شد که سری جدید اسکناس ها را با چاپ اسکناس های پنج دلاری در سپتامبر 2016 آغاز کند. پلیمر اکنون در بیش از 20 کشور جهان از استرالیا و کانادا گرفته، تا فیجی، جزایر موریس، رومانی و ویتنام از پلیمر استفاده می شود. بانک کانادا در سال 2011 پس از بررسی تاثیر زیست محیطی صورتحساب های کاغذی و پلاستیکی، نخستین بار به اسکناس‌های پلیمری روی آورد.

پلیمر در هر شرایطی عملکرد بهتری نسبت به کاغذ داشته ‌است. بر اساس مطالعات صورت گرفته، استفاده از اسکناس‌های پلیمری می‌تواند 32 درصد از مشکل گرمایش جهانی را حل کند. علاوه بر آن در تقاضای انرژی نیز کاهش 30 درصدی خواهد داشت. یک اسکناس پلیمری عمری دو برابر اسکناس های کاغذی دارد. در کنار این مسایل، وزن اسکناس‌های پلیمری نیز کمتر است به این ترتیب حمل آن‌ها نیز راحت‌تر است.

اسکناس‌های کاغذی پس از امحا به زباله تبدیل می‌شوند اما اسکناس‌های پلیمری قابل بازیافت هستند. اسکناس های پلیمری جدید بادوام تر و تمیزترند و جعل آنها دشوارتر است. این اسکناس ها همچنین 15 درصد کوچکتر از اسکناس های کاغذی هستند. کارشناسان یکی از ایرادهای این اسکناس ها را خاصیت چسبندگی آن ها به یکدیگر و تانشدن راحت آنها عنوان کرده اند که ممکن خریداران و فروشندگان را در شمارش به اشتباه بیاندازد. بانک مرکزی انگلیس در بیانیه ای رسمی اعلام کرد: «اسکناس های جدید پلیمری ممکن است گاهی اوقات به یکدیگر بچسبند، اما این خاصیت به مرور زمان و با استفاده بیشتر از بین می رود.»

قابلیت های اسکناس های پلاستیکی (پلیمری)

این اسکناس ها نسبت به نوع کاغذی خود طول عمر ۲ تا ۳ برابر دارند. همچنین این اسکناس ها میتوانند شرایط سخت تری را تحمل کنند. اسکناس های پلیمری در دستگاه های پول شمار بهتر عمل میکنند و دستگاههای خود دریافت به دلیل مقاومت اسکناس ها در مقابل کثیفی بهتر کار میکنند. علت آن هم این است که اسکناس پلیمری قطرات جوهر و گرد و غبار را به سختی به خود جذب میکنند. این اسکناس ها را به سختی می توان کپی کرد، آن هم به خاطر اینکه در ساخت آن ها از اعداد پنهان در کاغذ و هولوگرام فلزی و چاپ متن در فونت های خاص استفاده شده که به سختی میتوان آنها را کپی کرد.

اسکناس پلاستیکی به خاطر خواصی که ذکر کردیم تمیزتر باقی می ماند و کثیفی کمتری را به خود میگیرد. همچنین در مقابل آب کاملا مقاوم بوده و شما دیگر نگران اسکناس های جامانده در لباسشویی نخواهید بود. شما میتوانید آن ها را مچاله کنید و آن ها بدون اینکه رد تا رویشان باشد به حالت قبلی بازمیگردند. این اسکناس ها باکتری کمتری نسبت به نوع کاغذی به خود جذب میکنند که همین موضوع سبب میشود تا امکان انتقال بیماری را از این راه کمتر کنند.

مزایای زیست محیطی اسکناس های پلاستیکی (پلیمری)

طول عمر بیشتر اسکناس های پلاستیکی (پلیمری) بدان معناست که پلیمر کمتری در مقایسه با کاغذ مورد مصرف اسکناس های کاغذی نیاز است و در نتیجه ماده خام کمتری برای تولید اسکناس مصرف می شود. هم چنین اسکناس های پلیمری می توانند پس از طی چرخه عمر خود بازیافت شوند. به نظر میرسد اسکناس های پلاستیکی (پلیمری) علاوه بر اینکه برای دولت و مردم کشور سودآور باشد، با توجه به اینکه میتوان آن را برای مصارف دیگر بازیافت نمود، برای محیط زیست هم مناسب خواهد بود. این نوع پلیمر را میتوان برای مصنوعات کشاورزی و کامپوزیت ها استفاده کرد. طبق تحقیقاتی که توسط بانک مرکزی کانادا انجام شده است، اسکناس های پلیمری در چرخه خود باعث تولید مقدار کمتری گاز گلخانه ای شده و میزان کمتری انرژی را برای تولید صرف میکنند.

شاید مراحل تکامل پول کاغذی یا اسکناس در مناطق مختلف جهان کاملا متفاوت باشد اما همه سازندگان و تولید کنندگانش به استحکام و امنیت آن می اندیشیده اند. اگرچه با اولین نگاه به اسکناس های امروزی و توجه به جنس آنها تصور می کنیم که کاغذ ،اولین ماده مصرفی در آنهاست اما این کاغذ معمولی نیست بلکه از کاغذی کاملا منحصر بفرد و با فرمولی ویژه به عنوان اولین ماده تشکیل دهنده اسکناس استفاده می شود. اولین مشخصه کاغذهای اسکناس بحث امنیت اسکناس و اصالت آن است. اهمیت و اصالت اسکناس رابطه کاملا مستقیمی با امنیت اقتصادی و ملی هر کشوری که آن را تولید می کند خواهد داشت ،بنابراین تمام تولید کنندگان کاغذ اسکناس و بطور کلی اسناد بهادار در مناطق مختلف جهان سعی می کنند از همین ابتدای کار، بحث امنیت کامل اسکناس را در نظر بگیرند. چراکه این اسکناس ها هستند که به پشتوانه خزانه، چرخ اقتصادی کشورها را به حرکت در می آورند و در صورت عدم رعایت مباحث امنیتی اسکناس، اقتصاد کشورها کاملا آسیب پذیر خواهد شد.

امنیت و دوام بیشتر در سایه جنس اسکناس 

به طور کلی اسکناس های امروزی با ترکیبی از کاغذ، پنبه  یا ترکیبی از کاغذ و الیاف کتانی و پارچه تولید می شوند که دلیل افزودن برخی از مواد یاد شده به کاغذ در واقع بالابردن مقاومت کاغذ اسکناس در مقابل انواع فرسایش ها از جمله رطوبت است. اگرچه در برخی موارد این مواد به ضریب امنیتی کاغذ اسکناس کمک می کند اما عمده کمک آنها به طول عمر مفید اسکناس است. آنچه که شاید بتوان گفت در ایران بیشتر از هر کشور دیگری به چشم می خورد وجود اسکناس های پاره و مخدوش در دست مردم باشد که به نظر کارشناسان مربوطه، دلیل آن را می توان در دو حوزه جست و جو کرد. نخست نبود فناوری های مناسب در تولید کاغذ اسکناس و دیگری که شاید مهمترین نیز باشد ،نبود فرهنگ مناسب استفاده از اسکناس و نگهداری از آن به عنوان سرمایه ملی در میان مردم است. با حسابی سرانگشتی می توان دریافت که سالانه چیزی در حدود 56 میلیارد تومان بابت امحاء و نوسازی اسکناس هایی که پاره و مخدوش شده اند هزینه به دولت تحمیل می شود.

اسکناس های پلیمری جایگزین اسکناس های کنونی

برای ما که همه روزه با پول های کثیف، پاره، کهنه و مملو از یادگاری ها و یادداشت های مختلف سر و کار داریم شاید تصور داشتن اسکناس هایی مقاوم و تمیز و سالم دور از ذهن باشد اما، در سراسر جهان کشورهای زیادی در حال تغییر و انتخاب اسکناس های پلیمری به جای اسکناس های کاغذی هستند تا زمان استفاده و دوام آنها را افزایش داده و همچنین ویژگی های امنیتی اسکناس ها بهبود پیدا کند.  دو کاربر بزرگ جهانی اسکناس کاغذی، هند و انگلستان برنامه ریزی های سالانه خود را بر اساس تولید اسکناس های پلیمری ساماندهی کرده اند. علاوه بر این، برخی از کشورها مثل استرالیا، بلغارستان و تایلند و دیگر کشورها نیز برای چاپ اسکناس هایشان از این فناوری استفاده می کنند. این اسکناس های پلیمری در واقع هم طول عمر بیشتری دارند و هم امنیت بالاتری را برای دارنده آنها تضمین می کند. با ظهور این روش چاپ می توان گفت که صنعت انتشار اسکناس وارد روند نویني شده و به زودی شاهد تغییرات عمده ای در این زمینه خواهیم بود.

صرف نظر از موضوع ظهور فناوری جدید در چاپ اسکناس و اینکه این فناوری چه زمانی وارد کشور شده و یا اینکه چه زمانی ایران می تواند در زمینه تولید اسکناس های پلیمری به خودکفایی برسد؟  به نظر می رسد بهتر باشد در وهله اول بر روی فرهنگ خود کار کرده و به اسکناس به عنوان سرمایه ملی نگاه کنیم، تا علاوه بر لذت بردن از در دست گرفتن اسکناس های نو، هزینه های کمتری بابت امحاء و نوسازی اسکناس هایی که به خاطر سهل انگاری ما از رده خارج شده اند به دولت تحمیل کنیم.

اسکناس های پلیمری جایگزین اسکناس های کاغذی در روسیه

چاپ اسکناس های پلیمری در کشور روسیه با هدف کاهش فرسودگی اسکناس در گردش توسط بانک مرکزی روسیه آغاز گردیده است. در ابتدای امر انتشار اسکناس های ۲۰۰ روبلی و یادبودهای اسکناسی جام جهانی فوتبال ۲۰۱۸ به میزبانی کشور روسیه با استفاده از کاغذ پلیمری و پوشش لاک محافظ در دستور کار قرار گرفت.  در گذشته بانک مرکزی روسیه جهت انتشار اسکناس از کاغذهای پنبه ای بهره می برد و استفاده از پلیمر نخستین تجربه به شمار می رود که در صورت دستاوردهای مثبت کاربرد آن در آینده ای نزدیک گسترده تر خواهدگردید.

بررسی میزان آلودگی باکتریایی اسکناس های رایج ایران

زمینه و هدف

در بسیاری از کشورها باور عمومی بر این است ‌که دست کاری همزمان پول و غذا می‌تواند در ایجاد بیماری‌های ناشی از غذا مؤثر باشد. این مطالعه با هدف تعیین میزان آلودگی (تعداد کلی باکتری‌ها) و آلودگی به باکتری های بیماری زای غذا، در  اسکناس‌های جمع‌آوری شده از فروشگاه‌های تهیه و توزیع مواد غذایی انجام گردیده است.

روش بررسی

در این مطالعه تعداد 120 نمونه از اسکناس‌های رایج کشور (2000، 5000، 10000 و 20000 ریالی) از فروشگاه‌های مختلفی که با مواد غذایی در ارتباط بودند شامل نانوایی،  مرغ ‌فروشی،  ساندویچ و پیتزا فروشی،  قصابی،  شیرینی‌فروشی و  بستنی‌فروشی جمع‌آوری گردید.  اسکناس ها از نظر ظاهری به سه دسته نو، معمولی و کهنه تقسیم گردیدند. بر روی تمامی اسکناس ها آزمایش های تعیین تعداد کلی باکتری ها، جستجوی اشریشیاکولای، استافیلوکوکوس آرئوس، باسیلوس سرئوس، سالمونلا، لیستریا بر اساس روش های استاندارد انجام گردید.

یافته ها 

میانگین تعداد کلی باکتری‌ها در اسکناس‌های 2000، 5000، 10000 و 20000 ریالی به ترتیب 49/118، 32/106، 44/69 و 81/220 واحد تشکیل‌دهنده‌ی کولونی بر سانتی‌متر مربع بود. بر اساس نتایج بدست آمده تفاوت معنی‌داری بین انواع مختلف اسکناس در ارتباط با بار کلی میکروبی مشاهده نشد. در هیچکدام از اسکناس‌های جمع‌آوری شده از فروشگاه‌های مختلف مرتبط با مواد غذایی لیستریا و سالمونلا مشاهده نگردید. درصد آلودگی کل اسکناس‌های جمع‌آوری شده به باکتری‌های اشریشیا کولای، استافیلوکوکوس آرئوس، باسیلوس سرئوس به ترتیب 3/13، 5/32 و 8/10 درصد مشاهده گردید.  درصد آلودگی اسکناس‌های جمع‌آوری شده از فروشگاه‌های نانوایی، مرغ‌فروشی، شیرینی‌فروشی، بستنی‌ فروشی، قصابی و ساندویچ‌ فروشی به باکتری اشریشیاکولای به ترتیب صفر، 10، 5، صفر، 60 و 5 درصد؛ 

به باکتری استافیلوکوکوس آرئوس به ترتیب 30، 35، 10، 40، 55 و 25 درصد؛ 

به باکتری باسیلوس سرئوس به ترتیب 10، 10، 20، 20، صفر  و 5 درصد مشاهده شد. 

بین وضعیت ظاهری و آلودگی باکتریایی اسکناس ها ارتباط معنی داری مشاهده نشد. تاٌثیر وجود یا عدم وجود صندوق دار در فروشگاه های مرتبط با مواد غذایی بر آلودگی باکتریایی اسکناس ها نیز بررسی گردید.

بررسی اسکناس های پلیمری استرالیا

اسکناس های پلیمری استرالیا دارای پنجره ای شفاف هستند که روی آن با مرکب سفید چاپ شده است. که ساییده نمی شود. علاوه بر این در برخی از مقادیر این ارز، ارزش اسکناس روی این پنجره برجسته شده است. تصویر سی-ترو امنیتی با شکل الماس نیز از دیگر ویژگی های امنیتی آن است. آیتمی مشابه واترمارک نیز با نام تصویر سایه ای روی سطح چاپی پلیمر اعمال شده است و عملکردی دقیقا همانند واترمارک را ارائه می کند. چاپ این اسکناس های خاص نیز با چاپ اینتالیو و افکت صورت گرفته است و در آن از مرکب های امنیتی متفاوت و فلورسنت استفاده شده است. هر چند که این سری اسکناس استرالیا از امنیتی ترین اوراق بانکی محسوب می شوند. ولی به نظر می رسد شاید جای یکی از المان ها و سازه های متغیر نوری (OVD) مثل انواع هولوگرام ها و نخ های هولوگرافیک خالی باشد. به هر حال نمی توان منکر امنیت بالای سازه های اپتیکی خاص و جلوه بصری چشم گیر این المان ها شد.

جدیدترین تکنولوژی در ساخت اسکناس‌های رایج امروزی، استفاده از پلیمر است. البته فکر نکنید استفاده از پلیمر برای چاپ پول، کار امروز و دیروز است. کشور استرالیا برای چندین دهه و کشورهای دیگری مانند نیوزیلند، کانادا و رومانی، سال‌هاست که از پلیمرها برای تولید اسکناس‌های کاغذی استفاده می‌کنند. امروزه بیش از 30 کشور دنیا، از این ماده جدید برای تولید پول استفاده می‌کنند. پول‌هایی که با استفاده از پلیمر همراه با ویژگی‌های امنیتی پیچیده ساخته می‌شوند، در حال حاضر، امن‌ترین نوع پول فیزیکی در جهان به شمار می‌روند. پول های پلیمری یا پول های پلیمریک، نوعی ارز کاغذی هستند که از ماده پلیمر تهیه می‌شوند. این نوع پول در مقایسه با پول های کاغذی سنتی، مزایای زیادی دارند و به تدریج در بسیاری از کشورها مورد استفاده قرار گرفته‌اند. یکی از ویژگی های برتر پول های پلیمری، مقاومت فیزیکی و شیمیایی بالای آنها است. این پول ها مقاومت بیشتری در برابر آب، رطوبت، روغن و ترکیدگی نسبت به پول های کاغذی معمولی دارند. این ویژگی باعث می‌شود پول های پلیمری برای مدت طولانی‌تری قابل استفاده باشند و کیفیت ظاهری آنها را حفظ کنند. همچنین ، پول های پلیمری دارای ویژگی های امنیتی بیشتری نسبت به پول های کاغذی هستند.

برخی از این ویژگی ها عبارتند از:

۱. طراحی جلو و عقب پول با استفاده از تکنولوژی های پیشرفته که برای تقلید سخت از تقلید تقلبی و همچنین برای تشخیص آسان تر از پول تقلبی استفاده می‌شود.

۲. وجود عناصر امنیتی پنهان در پول ها که فقط با استفاده از وسایل خاص قابل رؤیت هستند و برای جلوگیری از تقلب و تقلید پول تقلبی طراحی شده‌اند.

۳. استفاده از چاپگرهای خاصی که برای چاپ پول های پلیمری به کار می‌روند و اجازه نمی‌دهند پول تغییر شود یا برجستگی داشته باشد.

به علاوه، پول های پلیمری می‌توانند به صورت آلوده کردنی عمل کنند و نیز از قدرت ضد عفونی خود بهره ببرند. این به معنای کاهش جرایم نقدینگی مانند جرایم نقل و انتقال پول کثیف است. در نهایت، پول های پلیمری قابلیت بازیافت و استفاده مجدد دارند. با توجه به اینکه پلاستیک ها قابل بازیافت هستند، می توان پول های پلیمری قدیمی را بازیافت و دوباره به تولید پول های جدید استفاده کرد. منتهی، هر کشور تصمیم میگیرد که از نوعی پول استفاده کند و برخی از کشورها همچنان از پول های کاغذی استفاده می‌کنند. هر نوع پولی نیاز به مدیریت و بازرسی دقیق دارد تا از تقلب و سوءاستفاده جلوگیری شود.

اما چرا پلیمر؟

دلیل اصلی استفاده از پلیمر برای تولید پول، امنیت است. پول‌های پلیمری، دوام بالا و بهداشت بیشتری دارند و به‌راحتی قابل جعل‌ کردن نیستند. باتوجه به قابلیت ضدجعل بودن بالای اسکناس پلیمری، نیاز به تعداد دفعات چاپ در سال کمتر خواهد بود. هزینه چاپ این نوع پول، تقریباً دو برابر پول‌های کاغذی است. اما به‌واسطه دوام بسیار بالاتر، این هزینه در درازمدت جبران می‌شود.

اسکناس پلیمری چگونه ساخته می‌شود؟

تقریباً همه اسکناس‌های پلیمری از ترکیبات BOPP یا پلی پروپیلین دومحوره ساخته می‌شوند. شروع فرآیند تبدیل مواد پلیمری به پول، با ذوب پِلِت‌ها BOPP است. سپس این مواد به شکل یک “حباب” نرم، نازک و بلند کشیده می‌شوند. این حباب، از پایین خنک می‌شود و سپس آن را به شکل رول جمع می‌کنند. در این حالت، یک فیلم نازک ترموپلاستیک شفاف به‌دست می‌آید. در زمان رول شدن، با استفاده از یک دستگاه سنجش ضخامت مادون قرمز، مناسب بودن ضخامت ورق‌های پلیمری سنجیده می‌شود. حالا، این رول‌ها وارد پروسه چاپ طرح اسکناس شده و با افزودن ویژگی‌های امنیتی ضدجعل می‌شوند. امنیت بالا در برابر جعل، یکی از مزایای این اسکناس هاست، این اسکناس‌ها دارای ویژگی‌های امنیتی پیچیده‌ای مانندپنجره شفاف، هولوگرام و چاپ مخصوص هستند.همچنین دوام بیشتر و صرفه‌جویی در هزینه‌ها ویزگی دیگر آن است و از سوی دیگر اسکناس‌های پلیمری به طور متوسط ۲.۵ برابر بیشتر ازاسکناس‌های کاغذی عمر می‌کنند که هزینه‌های چاپ و جایگزین را کاهش می‌دهد.

نتیجه گیری

رواج اسکناس‌های پلاستیکی هر چند با سرعتی نه چندان پرشتاب اما پیوسته و بی‌وقفه ادامه دارد و تا امروز حدود ۳۰ کشور دنیا این اسکناس‌های پلیمری را وارد چرخه گردش پول خود کرده و قصد دارند به مرور آنها را جایگزین اسلاف کاغذی‌شان کنند. به عنوان دلیلی بر مزایا و برتری‌های این نوع اسکناس شاید همین خبر کوتاه کفایت کند که از سوی دولت کانادا به عنوان یکی از کشورهای پیشرو در استفاده از اسکناس پلاستیکی همین اواخر اعلام شد؛ در متن خبر منتشرشده، دولت کانادا تصریح کرده از زمان گرایش این کشور به سوی استفاده از اسکناس‌های پلیمری میزان جعل و تقلب در اسکناس‌های دلار کانادا از ۴۰۰مورد در یک میلیون اسکناس به تنها یک مورد در یک میلیون اسکناس کاهش یافته و این یعنی رواج نسل جدید اسکناس در جهان در آینده نزدیک. 

به عنوان عواملی مهم، ترکیب موادی که برای ساخت اسکناس به کار می‌روند باید در مقابل پاره یا کثیف و لکه شدن مقاوم باشند، همان‌گونه که ترکیب ساخت این مواد براساس معیارهای امنیتی و جلوگیری از جعل آن به وسیله افراد متخلف، پیچیده‌تر از هر زمان دیگری شده است. البته به هیچ‌وجه ادعا نمی‌شود که این اسکناس‌ها خراب شدنی نیستند.  این اسکناس‌ها که از پلیمرهای ویژه پلاستیکی و در فرآیندی طولانی و پیچیده تولید می‌شوند از نظر ویژگی‌های امنیتی نیز با استفاده از فناوری‌های پیشرفته امروز به سطوح جدیدتر و بالاتری از ثبت و شناسایی ویژگی‌های امنیتی اسکناس‌ها رسیده‌اند. برای نمونه هر یک از این اسناد بهادار پلاستیکی روی خود یک امضای شیمیایی منحصر به فرد دارد که شناسایی و تشخیص آن تنها به وسیله یک دستگاه اسکنر کوچک در ابعاد جاسوئیچی از سوی خرده‌فروشی‌ها و سایر فروشندگان در مراکز خرید و فروش امکان‌پذیر است. ظهور اسکناس‌های پلیمری را می‌توان نقطه عطفی در تاریخ پول فیزیکی دانست. برخلاف اسکناس‌های کاغذی سنتی که از الیاف گیاهی ساخته می‌شوند، اسکناس‌های پلیمری از پلیمرهای مصنوعی مانند پلیپروپیلن تولید می‌شوند. این تغییر ماده اولیه، پیامدهای عمیقی برای اقتصاد، امنیت و حتی بهداشت عمومی دارد.

از نظر اقتصادی

اگرچه هزینه اولیه تولید اسکناس پلیمری حدود دو برابر اسکناس کاغذی است، اما دوام بسیار بالاتر آن (۲.۵ تا ۴ برابر) در نهایت منجر به صرفه‌جویی قابل توجهی می‌شود. بانک‌های مرکزی نیاز کمتری به چاپ اسکناس جدید خواهند داشت و هزینه‌های جایگزینی اسکناس‌های فرسوده به طور چشمگیری کاهش می‌یابد.

از نظر امنیتی

اسکناس‌های پلیمری، زیرساخت به مراتب بهتری برای ویژگی‌های امنیتی پیشرفته فراهم می‌کنند. پنجره‌های شفاف یکپارچه که در اسکناس‌های پلیمری وجود دارد، تقلید را بسیار دشوار می‌کند. همچنین، امکان تعبیه کردن ویژگی‌های امنیتی پیچیده‌تری مانند هولوگرام‌های سه‌بعدی، عناصر متغیر نوری و جوهرهای فلورسنت در این اسکناس‌ها وجود دارد.

از نظر بهداشتی

اسکناس‌های پلیمری قابل شستشو هستند و جذب باکتری و ویروس در آنها به مراتب کمتر از اسکناس‌های کاغذی است. این ویژگی در دوران پسا-کرونا اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده است. مطالعات نشان می‌دهد که اسکناس‌های پلیمری تا ۹۴ درصد کمتر از اسکناس‌های کاغذی باکتری جذب می‌کنند. با وجود همه این مزایا، گذار به اسکناس‌های پلیمری چالش های خاص خود را دارد. نیاز به سرمایه‌گذاری اولیه در تجهیزات جدید چاپ، انطباق دستگاه‌های خودپرداز و آموزش عمومی از جمله این چالش‌ها هستند. اما تجربه کشورهای پیشرو نشان داده که این سرمایه‌گذاری در بلندمدت کاملاً به صرفه است.