هر بار که سوزن و پیستونِ یک سرنگ از پوست عبور میکند، یک مرز ظریف میان ایمنی و خطر برقرار میشود. سرنگهای یکبار مصرف برای همان یک بار طراحی و بستهبندی شدهاند؛ وقتی این مرز نادیده گرفته شود، احتمال انتقال خونآلوده و عفونتهای جدی بالا میرود. این موضوع نه فقط در محیطهای درمانی کوچک و محلی، بلکه در سطح نظامهای بهداشتی ملی و جهانی پیامدهای سنگینی دارد. اهمیت این مسئله به اندازهای است که سازمانهای بینالمللی روی استانداردها و راهکارهای مشخص پافشاری کردهاند.
در عین حال، حرف زدن دربارهٔ «عدم استفاده مجدد» فقط توصیهای اخلاقی نیست؛ این یک قاعدهٔ بهداشتی است که براساس شواهد تجربی و اپیدمیولوژیک شکل گرفته است. گزارشها و بررسیهای علمی نشان دادهاند که سرنگهای استفادهشده میتوانند عامل انتقال بیماریهایی مانند هپاتیت B، هپاتیت C و ویروس HIV باشند. تأکید بر رعایت اصول سادهٔ ایمنی هنگام تزریق میتواند شمار موارد آلوده را به شکل چشمگیری کاهش دهد
چرا استفاده دوباره خطر انتقال بیماری را بالا میبرد؟
وقتی سرنگی یکبار مصرف دوباره مورد استفاده قرار میگیرد، دو مسیر اصلی برای ایجاد خطر پدید میآید: انتقال مستقیم از خون بیمار قبلی و آلودگی با باکتریها یا مواد خارجی که باعث عفونت موضعی و سیستمیک میشود. نوک سوزن یا محفظهٔ پیستون ممکن است ذرات خون یا میکروارگانیسمهای زنده را در خود نگه دارد و اینها به سرعت در تماس با بافت تازه وارد میشوند.
علاوه بر این، طراحی بسیاری از سرنگهای یکبار مصرف به نحوی است که پس از استفاده امکان پاکسازی کامل و بازگردانی به حالت اولیه وجود ندارد؛ منافذ ریز، تغییر شکل پیستون و رسوبات پروتئینی میتوانند مانع استریلسازی مؤثر شوند. به همین دلیل سازمانهای بهداشتی بر این اصل تأکید دارند که «یک سرنگ، یک بار، برای یک شخص» باید رعایت شود.
عوارض ناشی از استفادهٔ مجدد فقط محدود به انتقال ویروسها نیست؛ باکتریهایی که در شرایط نامناسب روی سطوح فلزی یا پلاستیکی رشد میکنند میتوانند باعث آبسه، سلولیت (التهاب بافت زیرپوستی) و عفونتهای شدید موضعی یا منتشر شوند. این نوع عفونتها گاهی نیازمند بستری و درمان طولانی با آنتیبیوتیک میشوند و برای بیمار هزینه و ریسک بالایی ایجاد میکنند.
در مواردی هم نگرانی از آلودگی داروها یا محلولهای تزریقی وجود دارد؛ استفادهٔ مجدد از همان سرنگ برای کشیدن از بطریها یا ویالهای دوز واحد میتواند محتوای ویال را آلوده کند و در نتیجه چندین بیمار را در معرض خطر قرار دهد. بنابراین رعایت زنجیره استریلیته و تفکیک تجهیزات مصرفی از اصول غیرقابلچانهزنی در مراقبتهای بهداشتی است.
شواهد علمی و نمونههای واقعی از پیامدها
تحقیقات و بررسیهای اپیدمیولوژیک نشان دادهاند که تزریقهای ناایمن، بهویژه در نقاطی که تجهیزات یکبار مصرف بهطور کامل در دسترس نیستند یا نظارت ضعیف است، نقش مهمی در شیوع هپاتیتهای ویروسی داشتهاند. مطالعات منطقهای در آسیا جنوبی نمونههایی از شیوع هپاتیت C را مرتبط با استفادهٔ مجدد از سرنگ گزارش کردهاند.
گزارشهای نظارتی و مقالات موردکاوی (case studies) نیز مواردی را ثبت کردهاند که بازآموزی ضعیف کارکنان یا کوتاهی در روند آمادهسازی و دور انداختن سرنگ موجب انتقال HCV و دیگر عوامل عفونی شده است. بررسیهای مراکز کنترل بیماریها نشان دادهاند که حتی یک خطای ساده در استفاده از سرنگ یا سرریز کردن محتوا میتواند به یک رویداد شناساییشدهٔ انتقال بیماری منجر شود.
سازمان جهانی بهداشت نیز با انتشار دستورالعملها و گزارشهای جمعبندی، به کشورها توصیه کرده که بهتدریج از سرنگهای غیرقابلاستفاده مجدد بهره بگیرند تا خطر خطای انسانی کاهش یابد. تجربهٔ جهانی نشان داده است که ترکیب آموزش، دسترسی به تجهیزات مناسب و نظارت سیستماتیک میتواند موارد ناشی از تزریقهای ناایمن را کاهش دهد.
همچنین پژوهشهای آزمایشگاهی جدید گزارش کردهاند که حتی آثار ویروسی و مولکولهای ژنتیکی در سرنگهای استفادهشده قابل تشخیص است؛ این امر نشان میدهد که ریسک انتقال در شرایطی که استریلسازی ناقص انجام شود بسیار واقعی است و نباید سادهانگارانه از آن گذشت.
نشانهها، عوارض و وقتی باید هشدار داد
عفونت در محل تزریق معمولاً با قرمزی، درد موضعی، تورم و بعضاً ترشح همراه است؛ این علایم را باید جدی گرفت و در صورت بروز، پیگیری پزشکی و درمان به موقع انجام شود. گاهی عفونتها میتوانند به شکل تب، لرز یا علایم سیستمی دیگر ظاهر شوند که نشاندهندهٔ گسترش عفونت است.
بیماریهای ویروسی مانند هپاتیت یا ایدز ممکن است در مراحل نخست علامت خاصی نداشته باشند و تنها با تستهای خونی تشخیص داده شوند. به این علت، اطلاعرسانی و آزمایش در پیروان قرار گرفتن در معرض خطر — مثلاً پس از تزریق در مراکزی که شک به استفادهٔ مجدد از سرنگ وجود دارد ضروری است. شناسایی زودهنگام میتواند درمان و مراقبت مناسب را تسریع کند.
در صورت مواجههٔ احتمالی (مانند تزریق در شرایط مشکوک یا دیدن کارکنان بهداشتی که سرنگ را دوباره استفاده میکنند)، بهترین اقدام این است که موضوع را گزارش کنید، اگر لازم بود تستهای مربوط به ویروسهای خونراه (HBV/HCV/HIV) را انجام دهید و از خدمات مشاورهٔ پزشکی بهره بگیرید. این روند نه تنها از نظر پزشکی مفید است بلکه به بهبود کیفیت خدمات آن مرکز نیز کمک میکند.
نکته حیاتی این است که برخی عفونتها درمان قطعی و بیدردسری ندارند و در بلندمدت میتوانند پیامدهای جدی برای سلامتی به همراه داشته باشند؛ بنابراین پیشگیری همیشه بر درمان اولویت دارد و یکی از سادهترین و مؤثرترین روشهای پیشگیری، استفادهٔ صحیح از سرنگهای یکبار مصرف است.
چگونه میتوان از این خطرات پیشگیری کرد؟
اولین و سادهترین اصل این است: «یک بار، برای یک نفر.» نیازی به توضیح پیچیده نیست؛ هر سرنگ پس از تزریق باید در محلهای ایمن دور ریخته شود و مجدداً استفاده نشود. مراکز درمانی باید سیاستهای واضح و قابل پیگیری برای دورریز اقلام تیز و برنده داشته باشند و کارکنان را به صورت منظم آموزش دهند.
از نظر تجهیزات، استفاده از سرنگهایی که مکانیزم غیرقابلاستفادهسازی دارند میتواند بار خطای انسانی را کاهش دهد. این سرنگها پس از یک بار استفاده قفل میشوند یا بخشی از آنها شکسته و غیرقابلاستفاده میگردد؛ در نتیجه احتمال استفادهٔ دوباره به حداقل میرسد. سازمان جهانی بهداشت استفاده از این انواع را تشویق کرده است.
نظارت و گزارشدهی نیز نقش مهمی بازی میکند: بررسیهای دورهای، ثبت رخدادها و آموزش مستمر کارکنان موجب میشود خطاها زودتر شناسایی و اصلاح شوند. علاوه بر این، فراهم کردن دسترسی آسان به جعبههای مخصوص دورریز اشیاء برنده و برنامهریزی برای تأمین مداوم اقلام یکبار مصرف در مراکز درمانی کوچک و بزرگ، از بروز بحرانهای بهداشتی جلوگیری میکند.
در سطح فردی، بیمار یا همراه او هم حق دارد دربارهٔ وسایلی که قرار است استفاده شوند سؤال کند؛ پرسیدن از اینکه سرنگ نو است یا بستهبندی آکبند باز نشده، درخواست تعویض دستکش، یا صرف نظر از ارائهٔ خدمت در صورت مشاهدهٔ رفتار ناایمن، از جمله رفتارهای منطقی و محافظتی هستند که میتوانند جان بیماران را نجات دهند.
راهنمای انتخاب و استفاده صحیح از سرنگ برای مصرفکنندگان و مراکز کوچک
برای انتخاب سرنگ مناسب، ابتدا مشخص کنید هدف از تزریق چیست: تزریق داخل عضله، زیرجلدی یا وریدی؟ هر نوع تزریق اندازهٔ سوزن و حجم متفاوتی میطلبد. در منابع تخصصی، توضیحات فنی برای هر کاربرد موجود است؛ اما اصلِ واحد این است که از برندها و بستهبندیهای معتبر و دارای استاندارد استفاده کنید و از سرنگهایی با بستهبندی آسیبدیده صرفنظر کنید.
نگهداری سرنگها باید مطابق راهنماهای تولیدکننده باشد: دور از نور مستقیم، در بستهبندی اصلی تا زمان استفاده و در محیط خشک. پس از مصرف، سرنگها را در جعبههای سخت و مخصوص برای زبالههای تیز بیندازید و از مخلوط کردن آنها با زبالهٔ معمولی خودداری کنید تا خطر آسیب یا آلودهسازی دیگران کاهش یابد.
اگر مسئول خرید در یک مرکز کوچک هستید، برنامهٔ تأمین مداوم اقلام یکبار مصرف را جدی بگیرید؛ کمبود سرنگها معمولاً عامل فشار برای تسهیل رفتارهای ناایمن است. پیگیری منابع خرید قابل اعتماد و مدیریت موجودی میتواند این خطر را تا حد زیادی کاهش دهد.
برای مشاهده نمونهها انواع سرنگها میتوانید از برگه سرنگ بازدید کنید. این مرجع صرفاً جهت آشنایی با انواعِ متداول و مشخصات کلی است و تصمیم نهایی باید براساس نیاز بالینی و مشورت با متخصص اتخاذ شود.
جمعبندی و پیام پایانی
استفادهٔ مجدد از سرنگها خطری است که ریشه در اشتباهات ساده، کمبود تجهیزات یا ضعف در نظارت دارد، اما پیامدهای آن میتواند بسیار سنگین باشد. شواهد علمی و گزارشهای میدانی نشان میدهند که پایبندی به قاعدهٔ «یکبار مصرف برای یک نفر» و فراهم کردن ابزارهای مناسب، از مؤثرترین راههای کاهش انتقال بیماریهای خونراه است.
از منظر اخلاقی و حرفهای نیز مراکز درمانی و کارکنان بهداشتی مسئولیتی دارند که سلامت بیماران را در اولویت کامل قرار دهند؛ اطلاعرسانی به موقع، آموزش و فراهمسازی اقلام ایمن، از جمله الزامات این مسئولیتاند. در سطح فردی هم بیماران حق دارند دربارهٔ تجهیزات سؤال کنند و اگر ضرورت ایمنی رعایت نشد، موضوع را پیگیری نمایند.
در خاتمه، تاکید میکنم که اطلاع و آگاهیِ درست میتواند جلوی بسیاری از حوادث قابل پیشگیری را بگیرد. رعایت اصول سادهٔ ایمنی تزریق، سرمایهگذاری اندکی در زمان و هزینه میطلبد ولی از بروز هزینههای انسانی و اقتصادی بسیار بزرگتر جلوگیری میکند./