اقتصاد بازار در طول دو قرن گذشته رفاه و آزادی فردی را بهطرزی بیسابقه گسترش داده است. اما پرسش این است: چرا برخی روشنفکران، هنرمندان یا حتی مردم عادی— که خود از این دستاوردها سود بردهاند— همچنان سوسیالیسم را میستایند؟
بازار، جایگاه برندگان است!
در بازار، مصرفکننده پادشاه است. اگر فکر میکنید مستحق جایگاه بالاتری هستید، اما در رقابت بازار شکست میخورید، احساس تحقیر میتواند شما را به سمت سوسیالیسم سوق دهد— حتی اگر از رفاه بازار استفاده میکنید.
خطای بازشناسی پیشرفت
بسیاری پیشرفت اقتصادی را نه نتیجه بازار، بلکه مرهم زدنِ تقدیر تاریخی یا تکنولوژی میدانند. وقتی خیالتان هست که رفاه پایدار است، حتی اگر بازار را با سوسیالیسم جایگزین کنید، پذیرش وعدههای سوسیالیستی آسانتر میشود.
هنرمند در برابر سلیقهی بازار
برای بسیاری از هنرمندان و روشنفکران، معیار بازار— پسند عمومی— سخت و تحقیرگر است. در سوسیالیسم خیال میکنند کارشان با استانداردهای والاتری سنجیده میشود، نه فروش یا شهرت.
آرمانگرایی در برابر واقعیت
معدودی میگویند که بازار خوشبختی نمیآورد یا عدالت را نابود میکند. اما این اعتراضها اغلب بازتاب آرمانگرایی یا ترس هستند؛ در حالی که تاریخ نشان میدهد فقط اقتصاد آزاد توانسته آزادی و رفاه مدرن را ممکن سازد.
دوگانگی روشنفکران میانهرو
بسیاری از افرادی که خود را ضدکمونیست مینامند، حمایتشان از سرمایهداری کامل نیست. آنها سیاستهای مداخلهجویانه نیمبندی را میپسندند و همین باعث میشود فضای فکریای برقرار بماند که سوسیالیسم همچنان پابرجاست.
چند نکته مرتبط با واقعیتهای اقتصادی ایران:
- بحران اقتصادی کنونی ایران، با تورم بسیار بالا، کاهش ارزش پول ملی و فشار تحریمها، ممکن است زمینه را برای گرایشهای سوسیالیستی فراهم کند— نه چون این نظام بهتر است، بلکه چون اقتصاد بازار (در قالب ناکارآمدی و فساد) نتوانسته عدالت یا رفاه را تضمین کند، و بنابراین بازندگان بازار سرخوردهتر میشوند.
- مسئلهی سواد اقتصادی نیز نقش دارد. مشابه یافتههای میدانی در ایالات متحده که نشان میدهد نسل جوان به دلیل کمبود آموزش اقتصادی، گرایش بیشتری به سوسیالیسم دارد ، در ایران هم ضعف نظام آموزشی در درک سازوکارهای اقتصاد بازار میتواند نقش اضطرابآفرین داشته باشد.
- نقد روشنفکران دانشگاهی: همانطور که هایک ابزارهای جامعهشناختی برای توضیح گرایش روشنفکران به سوسیالیسم ارائه میدهد ، در دانشگاههای ایران نیز اگر بازار را ناشایسته میبینند (نه به علت بدی بازار، بلکه به دلیل ناکارآمدی ساختاری در اجرا)، سوسیالیسم وسوسهآمیز جلوه میکند.
- حسادت و سیگنال اخلاقی: برخی منابع یادآوری میکنند که سوسیالیسم برای برخی روشنفکران حکم یک سیگنال اخلاقی میدهد— راهی برای نشان دادن «خوب بودن» بدون هزینه ملموس!
توضیح نگارنده:
این یادداشت با الهام از نوشتهای از دکتر جمشید اسدی، اقتصاددان ایرانی مقیم فرانسه، نگاشته شده است.
