آسیانیوز ایران؛ سرویس فرهنگی هنری:
در نخستین روزهای پاییز، بوی خوش کهنترین جشنهای ایرانی در فضا میپیچد. مهرگان، جشنی با پیشینهای چند هزارساله، که در ستایش ایزد مهر - ایزد پیمان، راستی و دوستی - در ایران باستان برگزار میشده است. این جشن پس از نوروز و سده، سومین جشن بزرگ ایرانیان محسوب میشده است. بر اساس روایتهای اسطورهای، مهرگان یادآور قیام کاوه آهنگر علیه ضحاک ستمگر و به تخت نشستن فریدون است. ابوعلی بلعمی در این باره مینویسد: «چون کاوه تاج بر سر افریدون نهاد، روز مهر بود و جشن مهرگان از آن جهت گرفته شد.» این رویداد تاریخی-اسطورهای، بنیانهای این جشن باشکوه را تشکیل میدهد.
در گاهشماری باستانی ایران، جهان به دو فصل بزرگ تقسیم میشد: تابستان بزرگ و زمستان بزرگ. اگر نوروز آغاز تابستان بود، مهرگان آغاز زمستان به شمار میرفت. این تقسیمبندی نشان از اهمیت کشاورزی و زندگی مبتنی بر طبیعت در ایران باستان دارد. امروزه نیز زرتشتیان در شهرهایی مانند یزد، کرمان، اصفهان و شیراز این جشن را با آیینهای ویژهای برگزار میکنند. از پذیرایی با شیرینی و آینه در ورودی آتشکدهها تا گاتهاخوانی و اجرای نمایشهای مبتنی بر شاهنامه، همه و همه یادآور شکوه این جشن در دوران باستان است.
جشن مهرگان یکی از قدیمیترین و مهمترین جشنهای ایرانی است که به افتخار مهر یا میترا، خدای پیمان، راستی و دوستی در ایران باستان برگزار میشده است. این جشن نمادی از نیکی و دوستی، برداشت محصولات و پایان فصل گرما و آغاز فصل سرما است. تاریخ برگزاری مهرگان در تقویم ایرانی به روز ۱۰ مهر ماه برمیگردد. جشنهای مهرگان در زمانهای گذشته با شکوه بسیار و با آیینهای مختلفی چون نثار گلها، اهدای هدایا و برپایی ضیافتهای بزرگ جشن گرفته میشده است. این جشن همچنین به عنوان نمادی از برابری و برادری، جایی که همه افراد جامعه، اعم از شاه و رعیت، در کنار هم قرار میگرفتند، شناخته شده است. در دوران مدرن، جشن مهرگان همچنان توسط بسیاری از ایرانیان در سراسر جهان جشن گرفته میشود و به عنوان فرصتی برای گردهمایی خانوادهها و دوستان، تجدید دوستیها و نیز تأکید بر ارزشهای فرهنگی و اجتماعی محسوب میشود.
تاریخچه و اهمیت جشن مهرگان
ایرانیان باستان جشنهای زیادی داشتند و هر ماه را با روز مخصوصی جشن میگرفتند. وقتی نام روز با نام ماه یکی میشد، آن روز جشن گرفته میشد. جشن مهرگان پس از نوروز و جشن سده، یکی از سه جشن بزرگ ملی ایرانیان بود. این جشن در دورههای هخامنشی، اشکانی و ساسانی با شکوه فراوان برگزار میشد و حتی پس از ورود اسلام تا دوره عباسیان و مغولان هم ادامه یافت. در گاهشمار اوستایی، سال به دو فصل بزرگ تقسیم میشد: تابستان بزرگ و زمستان بزرگ. نوروز آغاز تابستان و مهرگان آغاز زمستان بود.
علت نامگذاری مهرگان
نام مهرگان از ایزد مهر یا میترا گرفته شده است؛ ایزدی که نماد پیمان، دوستی، راستی و دشمن دروغ بود. مردم این روز را به احترام او جشن میگرفتند. در منابع تاریخی دیگر آمده که کاوه آهنگر با قیام علیه ضحاک ستمگر، پیروز شد و فریدون تاجگذاری کرد. این رویداد تاریخی نیز دلیل دیگری برای برگزاری جشن مهرگان است.
زمان برگزاری جشن مهرگان
در گاهشمار باستانی ایران، مهرگان کوچک در ۱۶ مهر و مهرگان بزرگ در ۲۱ مهر برگزار میشد. به دلیل تغییر تقویمها، امروزه زرتشتیان ۱۰ مهر را برای جشن مهرگان انتخاب میکنند.
آداب و رسوم جشن مهرگان
مراسم مهرگان پر از شادی و نمادهای فرهنگی بود. از جمله:
- پوشیدن لباسهای ارغوانی و رنگارنگ
- نظافت خانه و آبپاشی جلوی درها
- دیدار با خانواده و دوستان و هدیه دادن با شاباشهای خوشبو
- موسیقی، شعرخوانی و نمایش داستان کاوه آهنگر و فریدون
- پذیرایی با خوراکیها و غذاهای ویژه مانند آجیل هفت مغز و آش هفت غله
علت برگزاری و نامگذاری جشن مهرگان
با مراجعه به بسیاری از اسناد و منابع تاریخی، عوامل گوناگونی در خصوص اجرای جشن مهرگان و نامگذاری آن با این واژه ذکر شده است. عدهای از افراد واژه مهرگان را اشاره به مهر یا میترا میدانند. مهر در حقیقت نام یکی از ایزدان بوده که در اوستا به آن اشاره شده و به رفتارهایی همچون مودت، وفاداری به عهد و پیمان، حمایت از صداقت و راستی و مقابله با نیرنگ و دروغ و ریا تاکید داشته است.
با توجه به اینکه الهه مهر دارای ارزش و اهتمام ویژهای در میان مردم بوده، لذا در چنین روزی مراسمی باشکوه هرچه تمامتر انجام میشد. در زمانهای قدیم جشن مذکور به جشن «متراکانا» شهرت داشته و پس از مدتی به جشن «مهرگان» تغییر نام داد. حتی پس از وارد شدن دین مبین اسلام در کشور ایران آن را به عنوان مراسم «مهرجان» میشناسند. برخی از مورخان معتقدند از آنجا که روز مهر در ماه هم نامش مصادف می شد، لذا این جشن را برپا میکردند. عامل دیگری که جشن مذکور به جشن مهرگان وانده میشد و اعتبار بیشتری دارد، شورش و قیام کاوه آهنگر بوده که توانست بر ضحاک پیروز شده و همچنین فریدون بر تخت پادشاهی تکیه زد. یکی از مورخان به نام مسعودی در کتاب مروج الذهب در خصوص انجام جشن مهرگان چنین نقل کرده است: «به اعتقاد ایرانیان، یکی از پادشاهان ظالم ایران که مدتی فرمانروایی کرد، مهر نام داشت و ستمگر بود و چون جان داد، جشن گرفتند. نام وی مهر بود و چون جان داد، مهرجان داد گفتند و این روز را روز اول زمستان نامیدند.»
ابوعلی بلعمی مورخ و ادیب ایرانی چنین مطالبی را مربوط به ماه مهر درج نموده است:
«چون کاوه تاج بر سر افریدون نهاد، روز مهر بود و جشن مهرگان از آن جهت گرفته شد و چون افریدون بر تخت نشست، عدل و داد بگسترید و مهر او اندر جهان منتشر شد.»
در عین حال در کتاب تذکره الحمدونیه اثر محمد بن حسن بن محمد بن على، معروف به ابن حمدون، در خصوص نحوه اجرای جشن مهرگان در دوره ساسانیان مطالبی آمده و بیانگر آن است که آیین و رسوم ویژهای در آن هنگام انجام میشد: «انوشیروان در روز مهرگان، سفرهای پهن میکرد و اهل مملکت را به حضور میپذیرفت. در این پذیرایی، غذا صرف میشد و پس از غذا شراب میآوردند؛ بعد از آن هم اهل موسیقی حاضر میشدند و به طرب میپرداختند. همچنین، آجیل و تنقلات در ظرفهای طلایی و نقرهای به مجلس آورده میشد.»
در بسیاری از کتابهای تاریخی مطالبی در خصوص جامهای زرین به وزن هزار مثقال در هنگام برگزاری جشن مهرگان مطالبی مشاهده میشود. همچنین در دوران باستان مصادف با روز مهرگان حاکم و فرمانروا مردم عادی را به حضور پذیرفته و به عریضهها و گفتههای آنها گوش فرا میداد. شکوه آنان را رسیدگی کرده و کارهایشان را سامان میداد. در برخی مواقع موعظه و رهنمون حکما و اندیشمندان را شنیده و در مملکت داری از آنها استفاده میکرد.بر این اساس در مییابیم جشن مهرگان نیز همانند سایر مراسمات و جشنهای ایرانی، از آیین و سنن خاصی برخوردار بوده است. جشن مذکور در دوران ایران قدیم تا چند روز به طول میانجامید. به طوری که در همه ایام ماه خوشحالی و نشاط جاری بوده و عامه مردم و حتی خواص در این مراسم به سرور و شادمانی پرداخته و هدایایی را به یکدیگر تقدیم میکردند. در چنین روزهایی بود که مردم به پیشواز پاییز و مهر میرفتند.
آن ها با برخی از فعالیتها استقبال از پاییز را انجام میدادند. برای نمونه با انجام آبپاشی و جارو جلو درب منازل را تمیز کرده و خانه تکانی جدی در سرتاسر منزل انجام میدادند. پس از آن جامههایی به رنگ ارغوانی به تن کرده و با شاباش نوشتههایی که شباهت بسیاری به کارت تبریک های فعلی دارد، به دید و بازدید یکدیگر میرفتند.با عطر و عنبر شاباش نوشتهها را خوشبو کرده و در پوششی لطیف و زیبا قرار میدادند. در عین حال تغذیه، خوراکی، میوه و شربتهای ویژهای مهیا کرده و با خواندن انواع مختلفی از شعر، سرود، دکلمه و نواختن موسیقی محیطی شاد و فرحبخش را برای خود ترتیب میدادند.
سفره جشن مهرگان
در هنگام برپایی جشن مهرگان متداول است همانند سفره هفت سین، سفرهای پهن شده که به سفره مهرگانی یا خوان مهرگانی شهرت دارد. حتی مکان پهن کردن این سفره کاملاً مشخص بوده و دو تا دور آتشدان گسترده میشد. سفره مذکور به رنگ ارغوانی بوده و در آن انواع مختلفی از میوه، شیرینی، طعام، نوشیدنی و شربتی از عصاره هوم یا هَئومَه که با شیر رقیق شده به همراه نان ویژه به نام لورک میچیدند. معمولا در سفره مهرگانی میوههای انار، سیب، ترنج، بی یا به، ترنج، سنجد، انگور سفید، کُنار، زالزالک، ازگیل و خرمالو قرار میدادند. در عین حال آجیل مخصوصی متشکل از هفت خشکبار شامل مغز گردو، بادام، پسته، فندق، تخمه، توت خشک، انجیر خشک و نخودچی تهیه شده و در سفره میگذاشتند. از جمله غذاهایی که پای سفره مهرگانی بوده آشی به نام هفت غله است که مواد اولیه آن گندم، برنج، جو، نخود، عدس، ماش و ارزن بوده و طعم و مزه دلچسبی داشته است.
همچنین کاسههایی را با گلاب، آب، سرکه، برگ آویشن، گلهای بنفشه و نازبو یا ریحان پر کرده و در سفره میگذاشتند. قرار دادن چیزهایی همچون سرمهدان، آینه، اسفند و عود و گل همیشه بهار که اطراف آن با شاخههایی از سرو، مورد و گز آراسته میشد، چیدمان زیبایی را برای سفره مهیا میکرد.
جشن مهرگان در عصر فعلی
در حال حاضر نیز برخی از پیروان زرتشتی در نقاط مختلفی همچون یزد، کرمان، اصفهان و شیراز جشن مهرگان را برپا میکنند. در این مراسم در وهله نخست مقابل قسمت ورودی آتشکده با ظروفی مملو از شیرینی و آینه از میهمانان پذیرایی میشود که از جمله رسوم دیرینه ایرانیان است. همچنین میهمانان مقداری از گلاب را در کف دستشان ریخته و صورتشان را به آن آغشته میکنند. پس از آن نظری به آینه افکنده و با برداشتن نقل به آتشکده وارد میشوند.
در ادامه موبدان و موبد یاران در جوار سفره مهرگانی نشسته و در کنار میهمانان و شرکت کنندگان به تسبیح و ستایش اهورامزدا میپردازند. همچنین خطابه و سخنرانی در خصوص ایزد مهر و مقام او در بین زرتشتیان انجام میشود. از آیینهای دیگر جشن مهرگان میتوان به گاتهاخوانی، شعرخوانی، اجرای مسابقات و دادن هدایا به برندگان، انجام نمایش با موضوع کاوه آهنگر و غلبه کردن فریدون بر ضحاک طبق کتاب شاهنامه فردوسی اشاره کرد.
در خاتمه جشن مهرگان همانند سایر آیینها و جشنهایی که در بین زرتشتیان اجرا میشود، با انواع مختلفی از خوراکیها، تنقلات، آجیل، میوه، آش و سیروک که همان نان روغنی زرتشتی بوده و در سفره چیده شده و در زمان نیایش خوانی متبرک گردیده، از همه مهمانان پذیرایی میشود. هرچند در زمانهای قدیم در ناحیهای از یزد، رسم قربانی کردن گوسفند برای ایزد مهر در جشن مهرگان انجام میشد که بسیار متداول و واجب بوده است. به شیوهای که یک بره را پس از تولد به نیت ایزد مهر نذر کرده و در شرایط و آداب خاصی او را پرورش میدادند. در مراسم مذکور رسم قربانی به قدری ارزش و اهمیت ویژهای داشت که حتی خانوادههایی که از نظر مالی مستمند و تهی دست بودند، در ازای گوسفند مرغی را قربانی کرده و به این دلیل مهرگانشان را مهر ایزد مرغی میخواندند. ولی در عصر حاضر آیین قربانی کردن در جشن مهرگان کاملاً باطل شده است.
ارتباط قیام کاوه آهنگر و مهرگان
بر اساس خداینامه (کتابی از بین رفته و تالیف شده در دوره ساسانیان) در زمان پادشاهی جمشید ایران امنیت خود را از دست داد و هرج و مرج سراسر این سرزمین را فرا گرفت. به همین دلیل ایرانیان که از جنگ و خونریزی به تنگ آمده بودند، خواستار پادشاهی بودند تا امنیت از دست رفته را به آنها برگرداند. به همین دلیل از ضحاک پادشاهی عرب تبار به خوبی استقبال کردند. او با ورود خود جمشید را کشت و بر تخت پادشاهی نشست. او ایرانیان زیادی را میکشت و ظلم بسیار میکرد. تا اینکه کاوه که چندین پسر او توسط ضحاک ستمگر به قتل رسیده بودند دادخواهی کرد. کاوه مردم را متحد کرده و با کمک فریدون سعی بر کشتن ضحاک میکند. طبق روایتهای تاریخی با اینکه کوشش فراوانی در از بین بردن او کردند با این حال این اعمال موفقیت آمیز نبود. اما طی افسانهها او را در کوه دماوند به زنجیر کشیدند. سپس فریدون بر تخت نشست. این جشن مصادف با پادشاهی فریدون بر سرزمین ایران است. این جشن را میتوان از چند منظر تحلیل کرد:
۱. ریشههای تاریخی و اسطورهای
- ایزد مهر: خدای پیمان، راستی و دوستی در آیین میترایی
- قیام کاوه: نماد مبارزه با ستم و استقرار عدالت
- تاجگذاری فریدون: آغاز دورهای جدید از فرمانروایی عادلانه
۲. گاهشماری و تقویم
- آغاز زمستان: در تقسیمبندی باستانی فصول
- مهرروز از مهرماه: همزمانی نام روز و ماه
- تغییرات تقویمی: از ۱۶ و ۲۱ مهر به ۱۰ مهر در دوره معاصر
۳. آیینها و سنتها
- سفره مهرگانی: مشابه سفره هفت سین با نمادهای ویژه
- خوراکیهای نمادین: آش هفت غله، آجیل هفت مغز
- پوشش ارغوانی: نماد شکوه و جلال
- هدیهدادن: شاباشهای خوشبو شده با عطر
۴. ابعاد اجتماعی و فرهنگی
- برابری اجتماعی: حضور همه اقشار در کنار هم
- تجدید پیمان: تأکید بر وفاداری و راستی
- شکرگزاری: سپاس برای برداشت محصولات
۵. تداوم در دوره معاصر
- حفظ آیینها: توسط جامعه زرتشتی
- احیای فرهنگی: توجه به میراث فرهنگی ایران
- اهمیت آموزشی: انتقال ارزشهای باستانی به نسل جدید