ماجرای از مدار خارج شدن سد ماملو

آسیانیوز ایران؛ سرویس اجتماعی:

تهران با بحران آبی بی‌سابقه‌ای روبرو شده است. سد ماملو، یکی از پنج ستون اصلی تأمین آب شرب پایتخت، به طور رسمی از مدار بهره‌برداری خارج شد. این اتفاق نگران‌کننده، چند هفته پس از هشدار صریح وزیر نیرو درباره "وضعیت وخیم" ذخیره این سد رخ داده و زنگ خطر جدی برای تأمین آب میلیون‌ها تهرانی به صدا درآورده است. بر اساس گزارش خبرگزاری تسنیم، ذخیره کنونی سد ماملو به تنها ۱۹ میلیون مترمکعب کاهش یافته که حتی از حجم مرده مخزن - ۲۸ میلیون مترمکعب - نیز کمتر است. حجم مرده به بخشی از آب در پایین‌ترین قسمت مخزن گفته می‌شود که به دلیل وجود رسوبات و لجن‌های ته‌نشین شده، قابل استفاده برای شرب یا تولید برق نیست. این یعنی در عمل، سد ماملو دیگر آبی برای عرضه ندارد.

سد ماملو که در فاصله ۴۵ کیلومتری شرق تهران بر روی رودخانه جاجرود واقع شده، سال‌هاست نقش حیاتی در تأمین آب شرب استان تهران ایفا می‌کرده است. خروج این سد از مدار بهره‌برداری، فشار مضاعفی بر سه سد دیگر تهران - لتیان، لار و کرج - وارد خواهد کرد که آنها نیز خود با چالش‌های جدی در تأمین آب مواجه هستند. این وضعیت بحرانی در حالی رخ داده که پاییز کم‌بارش پیش‌رو، نویدبخش بهبود شرایط نیست. کارشناسان هشدار می‌دهند که ادامه این روند می‌تواند منجر به جیره‌بندی گسترده آب در پایتخت شود و زندگی میلیون‌ها نفر را تحت تأثیر قرار دهد.

 سخنگوی صنعت آب: سد ماملو از مدار خارج نشده است!

عیسی بزرگ‌زاده مدعی شد سد ماملو به حجم مرده رسیده ولی انتقال آب از آن از جریان پایه و حجم مرده ادامه دارد و باید گفت که در حال حاضر این سد از مدار خارج نشده است. به گزارش ایسکانیوز، عیسی بزرگ‌زاده در باره آخرین وضعیت سد ماملو، عنوان کرد این سد از مدار خارج نشده ولی میزان آب انتقالی کاهش یافته و اکنون نمی‌توان گفت که این سد خارج از مدار است چراکه همچنان ذخیره آبی دارد. به گفته وی میزان کاهش آب انتقالی با مدیریت مصرف توسط مشترکین قابل مدیریت است و جای نگرانی از این بابت وجود ندارد. امروز خبری مبنی بر اینکه سد ماملو از مدار خارج شده است در برخی رسانه‌ها منتشر شد که طبق صحبت‌های سخنگوی صنعت آب و بر اساس آمار موجود در مورد ذخیره آبی این سد نمی‌توان به آن اتکا کرد. طبق آمار از وضعیت ذخایر سدهای تهران در تاریخ پنجم مهرماه حجم مخزن سد ماملو اکنون ۲۱ میلیارد مترمکعب بوده که نسبت به سال گذشته که عددی معادل ۴۱ میلیارد مترمکعب بوده کاهش جدی داشته است.

سد ماملو کجاست؟!

امسال، در میانه یکی از خشک‌ترین سال‌های آبی کشور، عباس علی‌آبادی، وزیر نیرو از احتمال «خروج سد ماملو از مدار» تا پایان تابستان خبر داد؛ هشداری که زنگ خطر را برای تهران و شهرهای اطراف به صدا درآورده است. او با اشاره به کاهش ۳۱ درصدی بارندگی نسبت به سال گذشته و ۴۴ درصدی نسبت به میانگین بلندمدت، وضعیت موجود را بحرانی توصیف کرد و خواستار تغییر فوری در الگوی مصرف آب شد. سد ماملو که طی سال‌های اخیر به یکی از آخرین امیدهای تأمین آب شرب شرق تهران، ورامین و پاکدشت تبدیل شده، اکنون در آستانه خشکی کامل قرار دارد. کاهش بارندگی، مصرف بی‌رویه و تهدیدهای زیست‌محیطی ناشی از فعالیت واحدهای آلاینده در اطراف آن، به این بحران دامن زده‌اند. اما ماملو کجاست و از دست رفتن آن چه پیامدهایی برای ساکنان پایتخت خواهد داشت؟

سد ماملو کجاست؟

سد ماملو، سدی خاکی با هسته رسی است که در حدود ۳۰ کیلومتری جنوب شرقی تهران، در نزدیکی روستای ماملو و بر روی رودخانه‌های جاجرود و تار (که از دامنه‌های دماوند سرچشمه می‌گیرند) ساخته شده است. عملیات احداث این سد در سال ۱۳۷۹ آغاز و آب‌گیری اولیه آن در دی‌ماه ۱۳۸۴ انجام شد. ماملو در ۲۵ کیلومتری شرق تهران و ۱۵ کیلومتری شمال پاکدشت واقع شده و مساحت حوضه آبریز آن حدود ۱۷۵۰ کیلومتر مربع است. این سد نقش مهمی در تأمین آب شرب جنوب و شرق تهران، آبیاری زمین‌های کشاورزی در دشت ورامین و تولید برق ایفا می‌کند. از نظر ابعاد، دریاچه سد ماملو حدود ۳ کیلومتر طول و ۸۰۰ متر عرض دارد و در برخی نقاط، عمق آن به بیش از ۱۲ متر می‌رسد. متوسط جریان آب سالانه این سد حدود ۲۸۳ میلیون مترمکعب برآورد شده است.

دلایل اهمیت سد ماملو

سد ماملو در کنار چهار سد دیگر (لار، لتیان، طالقان و امیرکبیر)، یکی از پنج منبع اصلی تأمین آب شرب شهر تهران است. با خشک شدن تدریجی سدهای لار و لتیان و کاهش 38 تا 40 درصدی ذخایر آبی در سدهای تهران نسبت به سال گذشته، توجه به ماملو بیش از پیش افزایش یافته است. از همان ابتدا هدف‌های اصلی برای احداث این سد را  مهار سیلاب‌های رودخانه‌های جاجرود و دماوند، بهره‌برداری از ظرفیت آبی این حوضه‌ها، و تأمین آب شرب، کشاورزی و صنعت  در نظر گرفته بودند که در طول سالیان در همین نقش‌ها ظاهر شد. در این سال‌ها سد ماملو نقشی مهم در تأمین آب شرب و کشاورزی شهرهایی چون پاکدشت، ورامین، قرچک و پیشوا داشته است و  گزارش‌ها حاکی از آن است که آن سالانه 30 میلیون مترمکعب آب شرب برای جنوب شرق تهران تأمین می‌کند، اما در فصول کم‌بارش، این میزان به‌شدت کاهش می‌یابد. نکته این است، کاهش ذخیره آب، کشاورزی دشت ورامین را که یکی از قطب‌های تولید محصولات کشاورزی پایتخت است، تهدید می‌کند. بنابراین از دست رفتن سد ماملو نه تنها تهدیدی برای امنیت آبی بخش‌های بزرگی از تهران است، بلکه می‌تواند به بحرانی گسترده در حوزه سلامت، کشاورزی و حتی مهاجرت‌های زیست‌محیطی منجر شود. 

چرا سد ماملو به این روز افتاد؟

بر اساس اعلام مسئولان در سال 1393، طرح آبرسانی از این سد به تهران از مهرماه اجرایی شد و قرار بود دو هزار لیتر در ثانیه آب به سامانه شرق تهران وارد کند. این انتقال حیاتی به طول 87 کیلومتر طراحی شده بود تا بخشی از نیاز شرب تهران به ویژه در ماه‌های کم‌بارش پاییز و زمستان تأمین شود. این پروژه در سال 1394 در اوج خود قرار گرفت. اما با گذشت این 11 سال دیگر چالش‌های سد ماملو فقط به کاهش بارندگی محدود نمی‌شود. طبق گزارشی از مهر در این سال‌ها سد ماملو با تهدیدهای زیست‌محیطی متعددی از جمله ورود پساب‌های صنعتی و فاضلاب‌های شهری از منطقه پردیس روبرو بوده است. به گفته کارشناسان محیط زیست، حدود 98 درصد از واحدهای صنعتی در منطقه بومهن و بیش از 700 واحد در منطقه جاجرود بدون مجوز و نظارت زیست‌محیطی فعالیت داشته‌اند که احتمال آلودگی آب سد را افزایش داده بود.

در سال‌‌های اخیر نیز مشکلات سد ماملو بیشتر شده است؛  این سد، که زمانی به‌عنوان یکی از نمادهای توسعه زیرساخت‌های آبی استان تهران شناخته می‌شد،  با خشکسالی‌های پیاپی، افت محسوس بارندگی، افزایش جمعیت و مصرف بی‌رویه توان آبی خود را از دست داد. از سال 1398 تاکنون، روند کاهش سطح آب در این مخزن خاکی به شکل نگران‌کننده‌ای ادامه داشته و در بهار 1404 به کمترین میزان خود در دهه اخیر رسید. کارشناسان شرکت آب و فاضلاب شرق استان تهران در ماه‌های اخیر بارها هشدار داده‌ بودند  که موجودی فعلی سد ماملو تنها برای تأمین نیازهای کوتاه‌مدت پاسخگوست و در صورت ادامه روند مصرف فعلی، ذخایر آن عملاً به صفر خواهد رسید. در این میان مساله‌ای که مورد توجه قرار دارد. گزارش‌های رسمی در مورد  سرانه مصرف در مناطق جنوب شرق تهران است که  دو برابر استاندارد ملی تخمین زده شده است و در ماه خرداد امسال تنها با حدود 15 درصد ظرفیت خود فعالیت می‌کرد که آلارمی برای جدی گرفتن مساله بود.

ابعاد فنی بحران

• حجم مرده مخزن

  ۲۸ میلیون مترمکعب

• ذخیره فعلی

  ۱۹ میلیون مترمکعب (کمتر از حجم مرده)
• کاهش قابل ملاحظه ظرفیت مفید سد
• افزایش غلظت آلاینده‌ها در آب باقیمانده

تأثیر بر تأمین آب تهران

• کاهش شدید منابع آب شرب پایتخت
• افزایش فشار بر سدهای دیگر
• احتمال جیره‌بندی آب در ماه‌های آینده
• خطر برای صنایع وابسته به آب

علل اصلی بحران

• کاهش بارندگی در حوضه آبریز جاجرود
• برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی
• افزایش مصرف آب در تهران
• تغییرات اقلیمی و خشکسالی مستمر

پیامدهای اجتماعی

• کاهش کیفیت زندگی در پایتخت
• افزایش تنش‌های اجتماعی بر سر آب
• مهاجرت معکوس از تهران
• تأثیر بر قیمت مسکن و مستغلات

راهکارهای کوتاه‌مدت

• مدیریت مصرف و کاهش هدررفت
• انتقال آب از منابع جایگزین
• بازچرخانی آب‌های خاکستری
• اجرای طرح‌های انگیزشی برای صرفه‌جویی

چشم‌انداز بلندمدت

• لزوم بازنگری در الگوی توسعه تهران
• سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین آبی
• انتقال پایتخت سیاسی از تهران
• ایجاد سیستم‌های آب شیرین‌کن