بحران از کجا شروع شد؟
ایران سالهاست با موجی از کاهش بارندگی، گرمتر شدن هوا و بهرهبرداری بیشازحد از منابع آبی روبهرو است. اما کارشناسان تأکید میکنند که تغییر اقلیم تنها «یکی» از عوامل است. سیاستگذاری نادرست، حفر چاههای غیرمجاز، کشاورزی سنتیِ پرمصرف و نبود شفافیت در پروژههای کلان، ایران را به مرز «ورشکستگی آبی» نزدیک کرده است. در کنار این عوامل، یک چالش تازه و جدی مطرح شده: مافیای آب. گروههایی از بهرهبرداران و پیمانکاران که از خلأ قانونی و ضعف نظارت استفاده میکنند تا منابع آب را به منبع ثروت تبدیل کنند.
مافیای آب چیست و چگونه عمل میکند؟
مافیای آب در ایران ساختاری کلاسیک مثل گروههای مافیایی ندارد، اما سازوکار آن بسیار شبیه است: ترکیبی از فعالیتهای پنهان، سودهای کلان، ارتباطات قدرت، و نبود شفافیت.
چهار مؤلفهٔ اصلی این شبکه:
-
برداشت غیرقانونی از چاهها
صدها هزار چاه در ایران بدون مجوز یا با اضافه برداشت فعالاند. این چاهها نهتنها آب سفرههای زیرزمینی را تخلیه میکنند، بلکه حلقهی توزیع غیررسمی آب را تغذیه میکنند.
-
بازار سیاه آب؛ تجارت تانکری
در بسیاری از مناطق، کمبود آب شهری یا کشاورزی باعث رونق بازار پنهانی آب شده است؛ جایی که کامیونهای تانکردار، آب را با قیمتهایی چندبرابر نرخ رسمی عرضه میکنند — اغلب بدون نظارت.
-
قراردادهای طلایی و پروژههای بحثبرانگیز
پیمانکارانی که در پروژههای حفاری، انتقال آب، سدسازی یا لولهگذاری فعالیت دارند، گاهی با نفوذ سیاسی یا امنیتی، پروژههایی را پیش میبرند که توجیه اقتصادی یا زیستمحیطی ندارند، اما سود کلانی به همراه دارند.
-
نفوذ در تخصیص آب کشاورزی
در برخی استانها، سهمیههای آب کشاورزی و کانالهای توزیع، عملاً در اختیار گروههایی است که آن را به بالاترین پیشنهاد میفروشند؛ امری که کشاورزان را دچار بحران کرده است.
پیامدهای اجتماعی و زیستمحیطی
فرونشست زمین در کلاندشتها
برداشت بیرویه باعث شده برخی شهرها مانند اصفهان، ورامین و کرمان با فرونشستِ شدید مواجه شوند؛ پدیدهای که جبرانناپذیر است.
مهاجرت و بحرانهای اجتماعی
خالیشدن روستاها، کاهش درآمد کشاورزان، درگیریهای محلی بر سر آب و تنشهای اجتماعی، بخش مهمی از اثرات غیرمستقیم این پدیدهاند.
فشار اقتصادی بر مردم
در مناطقی که آب لولهکشی پایدار نیست، خانوارها مجبورند آب را از تانکرها و منابع غیررسمی تهیه کنند؛ هزینهای چندبرابر.
نقش حکومت
کارشناسان معتقدند که مشکل اصلی، «بیطرف نبودن» متولیان آب است. نهادهایی که باید نظارت کنند، خود گاهی پیمانکار پروژهها هستند یا از فرآیندها سود میبرند. تا زمانی که شفافیت، پاسخگویی و تفکیک نقش نظارتی از نقش اجرایی انجام نشود، فساد ساختاری ادامه خواهد یافت.
نشانههای وجود مافیای آب در ایران
- افزایش چاههای غیرمجاز و اضافه برداشتها
- گزارشهای محلی و رسانهای از تجارت تانکری در استانها
- پروژههای پرهزینه با بازده پایین یا نیمهتمام
- تخصیصهای غیرشفاف آب در کشاورزی و صنعت
- ارتباط میان پیمانکاران خاص و نهادهای قدرت
این نشانهها یک الگوی تکراری را برجسته میکند: منبع حیاتی آب، تنها یک نیاز عمومی نیست؛ یک بازار عظیم و غیررسمی نیز هست.
راهکارهای فوری (۶ تا ۱۸ ماه)
- ثبت و پایش دیجیتال تمامی چاهها و تولید سامانهٔ عمومی قابل رصد
- مسدودسازی چاههای غیرمجاز با همکاری فرمانداریها و دهیاریها
- اصلاح و هدفمند کردن یارانههای کشاورزی
- اختصاص بودجه به آبیاری نوین و آموزش کشاورزان
- ایجاد سامانه شفاف معاملات و توزیع آب در استانها
راهکارهای بنیادی و بلندمدت
- اصلاح قانون مدیریت آب و تفکیک نهادهای نظارتی از اجرایی
- انتشار عمومی قراردادهای آبی و بودجه پروژهها
- سرمایهگذاری در بازیافت آب، آبشیرینکنها و بازچرخانی صنعتی
- تغییر الگوی کشت در مقیاس ملی و منطقهای
- ایجاد نهاد مستقل «سازمان آب ملی» با شفافیت کامل دادهها
جمعبندی
«مافیای آب» نتیجهی ترکیب خطرناکِ بحران اقلیم + فساد ساختاری + سوءمدیریت تاریخی است. اگر اصلاحات اساسی در حکمرانی آب آغاز نشود، نهتنها سفرههای زیرزمینی، بلکه اقتصاد کشاورزی و امنیت اجتماعی کشور نیز آسیبهای غیرقابلجبران خواهد دید.
ایران برای مهار بحران آب، بیش از هر چیز نیازمند شفافیت، نظارت مردمی و اصلاح سیاستگذاری از ریشه است./