آسیانیوز ایران؛ سرویس اجتماعی:
کاظم عاشوری گیلده - نویسنده و محقق - در سالهای اخیر، آلودگی هوا نهتنها به یک دغدغه تکراری، بلکه به بحرانی پایدار تبدیل شده که کیفیت زندگی میلیونها نفر را تحتتأثیر قرار میدهد. در شرایطی که الگوهای جوی از نبود بارش و تداوم سکون هوا حکایت میکنند، کلانشهرهایی مانند تهران، اصفهان، مشهد، کرج و تبریز بار دیگر و حتی استانهای شمالی در معرض روزهایی قرار گرفتهاند که شاخص آلودگی به بالاترین حد خود نزدیک میشود. این وضعیت، تنها یک هشدار زیستمحیطی نیست؛ بلکه تهدیدی مستقیم برای سلامت عمومی و آینده نسلهاست.
واقعیت نگرانکننده: مرگومیر ناشی از آلودگی هوا
آنچه بسیاری از مردم نمیدانند این است که آلودگی هوا یکی از بزرگترین عوامل مرگ زودرس در جهان و در ایران است. در روزهایی که ذرات معلق به شکل بیصدا در فضا منتشر میشوند، آمار مرگومیر ناشی از آلودگی هوا در برخی دورهها با روزهای اوج همهگیری کرونا برابری کرده است؛ حقیقتی تلخ که کمتر در رسانهها بازتاب مییابد. این سکوت رسانهای بیش از هر چیز ناشی از آن است که بخش مهمی از ریشههای آلودگی هوا در ساختارهای سیاستگذاری، مدیریت انرژی و توسعه شهری نهفته است؛ حوزههایی که نهادهای مسئول در شکلگیری آن نقش مستقیم دارند. همین وابستگی ساختاری سبب شده این بحران مزمن، کمتر با شفافیت و جدیت در سطح عمومی مطرح شود.
مردم چه میتوانند بکنند؟ میان ضرورتهای زندگی و محدودیتهای واقعیت
اولین و شاید مؤثرترین توصیه این است که در روزهای آلوده، حضور غیرضروری در فضای باز کاهش یابد. این توصیه ساده، از واقعیتی علمی سرچشمه میگیرد: هر دقیقه تنفس در فضای آلوده، ورود حجم بیشتری از ذرات ریز و ترکیبات شیمیایی به بدن را بهدنبال دارد؛ موادی که در کوتاهمدت باعث التهاب و سرفه میشوند و در بلندمدت خطر بیماریهای قلبی، ریوی و اختلالات شناختی را افزایش میدهند.
اما باید واقعبین بود:
بخش بزرگی از مردم امکان محدود کردن خروج از خانه را ندارند. کارهای روزانه، مسئولیتهای شغلی، تعهدات مالی، و سبک زندگی شهری اجازه نمیدهد که شهروندان تنها نقش تماشاگر داشته باشند. با این حال، میتوان تا جای ممکن فعالیتهای غیرضروری را به تعویق انداخت و زمان حضور در فضای باز را کاهش داد.
حقیقت درباره شیر و لبنیات؛ آنچه اثر دارد و آنچه ندارد
در میان توصیههای عمومی، گاهی این تصور شکل میگیرد که نوشیدن شیر در روزهای آلوده میتواند اثرات آلودگی را «پاک» کند.
اما واقعیت چنین نیست!
مصرف منظم لبنیات در بلندمدت میتواند به دلیل وجود ویتامینها و مواد مغذی، مقاومت طبیعی بدن را در برابر اثرات مخرب آلایندهها اندکی افزایش دهد. اما مصرف لحظهای شیر در یک روز آلوده هیچ اثر پاککنندگی فوری ندارد و نمیتواند آسیبی را که ذرات ریز به ریه میرسانند، از بین ببرد. بنابراین، اهمیت تغذیه سالم در این روزها بیشتر به تقویت عمومی سیستم ایمنی و کاهش التهابهای مزمن بدن مرتبط است، نه اثرگذاری لحظهای بر آلودگی هوا.
ورزش در فضای باز؛ فعالیتی سالم که در روزهای آلوده به تهدید تبدیل میشود
ورزش برای بسیاری از افراد بخشی جداییناپذیر از سبک زندگی است، اما در هوای آلوده، ورزش در محیط باز میتواند خطرناک باشد. با افزایش فعالیت بدنی، بدن نیاز بیشتری به اکسیژن پیدا میکند و همین امر باعث میشود:
- تعداد تنفس بیشتر شود
- هوا با شدت و عمق بیشتری وارد ریهها شود
- و آلایندهها با سرعت بیشتری به لایههای عمیق دستگاه تنفسی برسند
به همین دلیل، متخصصان توصیه میکنند که ورزش در فضای باز در روزهای آلوده بهطور کامل کنار گذاشته شود و فعالیتهای سبک یا متوسط تنها در محیطهای سرپوشیده و ایمن انجام گیرد.
ریشههای بحران؛ چرا مردم همیشه مسئول نیستند؟
آلودگی هوا نتیجه یک انتخاب فردی یا کوتاهی مردم نیست. این بحران ریشههای گسترده دارد که شامل موارد زیر است:
- کیفیت نامطلوب سوخت
- وسایل نقلیه فرسوده و استانداردهای پایین موتور
- توسعه نامتوازن شهرها
- ضعف در مدیریت منابع انرژی
- کمبود زیرساختهای حملونقل عمومی مدرن
- سیاستگذاریهای نادرست در حوزه محیطزیست
این موارد نشان میدهد که منشأ اصلی آلودگی هوا ساختاری است، نه فردی. به همین دلیل است که شهروندان، با وجود آگاهی و تلاش شخصی، نمیتوانند بهتنهایی این بحران را حل کنند؛ زیرا ابزارهای اصلی کاهش آلودگی در اختیار نهادهای تصمیمگیر قرار دارد. در این میان، مردم حق دارند بپرسند:
- چرا بحران آلودگی هوا بعد از دههها همچنان پابرجاست؟
- چرا راهحلهای پایدار جایگزین سیاستهای کوتاهمدت نمیشود؟
- و چرا سلامت عمومی، همچنان قربانی تصمیمهای نادرست و کوتاهبینانه است؟
آلودگی هوا؛ مسأله امروز و آینده
اگرچه در برخی روزها با بارش باران یا وزش باد، هوا برای مدتی پاکتر میشود، اما این بهبود کوتاهمدت نباید ما را از واقعیت دور کند: آلودگی هوا در ایران یک مسأله بلندمدت است و با افزایش مصرف انرژی فسیلی، فرسودگی زیرساختها، رشد جمعیت شهری و تغییرات اقلیمی، در سالهای آینده نیز ادامه خواهد داشت. این بحران تنها زمانی مهار خواهد شد که:
- برنامهریزی علمی و بلندمدت صورت گیرد
- فناوریهای پاک در صنعت و حملونقل جایگزین روشهای فرسوده شوند
- بخشی از سیاستهای انرژی بازنگری شود
- و تصمیمگیریها از نگاه مقطعی به سمت نگاه پایدار تغییر کند
تا آن زمان، مردم تنها میتوانند با افزایش آگاهی و کاهش مواجهه غیرضروری، بخشی از اثرات این بحران را بر زندگی خود کاهش دهند.
سخن پایانی؛ نفسی که حق شهروندان است
در جهانی که سلامت انسان بخشی از حقوق بنیادین او به شمار میرود، هوای پاک نباید به کالایی نایاب تبدیل شود. اما در بسیاری از شهرهای ایران، تنفس سالم به چالشی روزمره تبدیل شده است. آلودگی هوا، بحرانی نیست که بتوان آن را نادیده گرفت یا با چند توصیه ساده بر آن غلبه کرد. این بحران، آینده کودکان، سلامت نسلها و کیفیت زندگی یک ملت را تحتتأثیر قرار میدهد. تا زمانی که تصمیمگیریهای اساسی و علمی در سطح سیاستگذاری انجام نشود، این بحران تکرار خواهد شد و هر سال دوباره به ما یادآوری میکند که آلودگی هوا تنها یک پدیده طبیعی نیست؛ نتیجه سالها غفلت، کوتاهی و انباشت مشکلات ساختاری است. شهروندان حق دارند در شهری زندگی کنند که نفس کشیدن در آن تهدیدی برای زندگیشان نباشد. و این حق، نباید تنها یک آرزو باقی بماند.