آسیانیوز ایران؛ سرویس علم و تکنولوژی:
دکتر حسین چناری - مشاور کسبوکارهای آموزشی - در ظاهر، مدارس باز میشوند، دانشگاهها دانشجو میگیرند و امتحانها برگزار میشوند؛ اما زیر این ظاهر عادی، سه بحران همزمان (آلودگی هوا، کرونا و بحرانهای منطقهای) در حال فرسایش آرام آینده آموزش ایران هستند؛ از کلاس اول ابتدایی تا تحصیلات تکمیلی. پژوهشها و گزارشهای جهانی بعد از کرونا نشان میدهند که اگر این فرسایش جبران نشود، یک نسل کامل ممکن است دچار «سواد نصفهنیمه» شود؛ نسلی که مدرک دارد اما از مهارت و سواد عمیق عقبمانده است. خبر بد این است که زنگ خطر به صدا درآمده؛ خبر خوب این است که راهحلهای علمی و آزمودهشده وجود دارد؛ به شرط آنکه از همین امروز برای «بازسازی و تحول» آموزش اقدام شود، نه فقط «ترمیم ظاهری»
۱. سه بحران، یک تهدید مشترک برای آینده آموزش
۱.۱. آلودگی هوا: تعطیلیهای مقطعی با اثرات بلندمدت
تعطیلی مکرر مدارس و دانشگاهها به دلیل آلودگی هوا، یادگیری را تکهتکه و ناپیوسته کرده است. معلم و استاد برای رسیدن به انتهای کتاب، مجبور به شتابزدگی میشوند و فهم عمیق قربانی میشود. این وضعیت در بلندمدت به ضعف جدی در سواد پایه و درسی ورودیهای دانشگاه منجر میشود. از سوی دیگر، تحقیقات نشان دادهاند که کیفیت هوای مدرسه و کلاس درس، مستقیماً با تمرکز، عملکرد شناختی و نمرات دانشآموزان مرتبط است؛ و با مداخلههایی مانند بهبود تهویه، فیلتر هوا، و ایجاد فضاهای سبز در حیاط مدرسه، میتوان بخشی از این آسیب را کاهش داد.
۱.۲. کرونا: نسل «حضور بدون یادگیری»
دوران آموزش مجازیِ اجباری، بهخصوص جایی که زیرساخت و مهارت دیجیتال کافی نبود، باعث شکلگیری نسلی شد که:
- سالها «در کلاس بوده» اما واقعاً یاد نگرفته؛
- در دروس ریاضی، خواندن، علوم و زبان، عقبماندگیهای قابلسنجش دارد؛
- و گاهی به تقلب و «رد شدن به هر شکل» عادت کرده است.
گزارشهای یونسکو، یونیسف و بانک جهانی نشان میدهند که در بسیاری از کشورها، دانشآموزان هنوز بعد از چند سال، از نظر یادگیری یک تا دو سال در مباحث کلیدی عقبترند و بدون برنامه جدی «آموزشهای ریکاوری» این فاصله خودبهخود جبران نمیشود.
۱.۳. جنگ، ناامنی و بحرانهای منطقهای: فرسایش روان و امید
سایه مداوم اخبار جنگ، بیثباتی و بحرانهای انسانی در منطقه و جهان، روی روان کودکان و نوجوانان نشسته است؛ یونیسف گزارش میدهد که نزدیک به یکپنجم کودکان دنیا در مناطق درگیری زندگی میکنند و این وضعیت، هم آموزش و هم سلامت روان آنها را بهشدت تهدید میکند.
نتیجه طبیعی این فضا:
- اضطراب مزمن،
- بیانگیزگی نسبت به آینده تحصیلی،
- و سؤال دائمی: «برای چه باید این همه درس بخوانم وقتی آینده مبهم است؟»
این سه بحران در مجموع، ورودیهای آموزش عالی را ضعیفتر، نابرابرتر و بیانگیزهتر میکنند.
۲. راهکارهای علمی در سطح سیاست و نظام آموزشی
اینجا دیگر جای شعار نیست؛ لازم است به سراغ راهحلهایی برویم که در دنیا امتحان شده و پشتوانه پژوهشی دارند و میتوان آنها را متناسب با شرایط ایران بومیسازی کرد.
۲.۱. «برنامه ملی جبران افت یادگیری» با محوریت سواد پایه
گزارشهای بانک جهانی، یونسکو و یونیسف تأکید میکنند که مهمترین قدم بعد از بحران کرونا، راهاندازی برنامههای منسجم برای جبران افت یادگیری در مهارتهای پایه (خواندن، نوشتن، ریاضی) است؛ نه فقط ادامه دادن روال عادی.
چند اقدام علمی و مشخص:
1. ارزیابی تشخیصی در آغاز سال
الف. سنجش دقیق سطح واقعی دانشآموزان در مهارتهای پایه، نه فقط تکیه بر پایه تحصیلی روی کاغذ.
ب. استفاده از آزمونهای استاندارد ملی در مقاطع کلیدی (مثلاً پایان ابتدایی و متوسطه اول).
2. آموزش ترمیمی هدفمند
پژوهشها نشان میدهد که کلاسهای ترمیمی ساختارمند، بهویژه برای دانشآموزان ضعیفتر، یکی از مؤثرترین راهها برای جبران افت یادگیری است.
الف. کلاسهای فوقبرنامه با گروههای کوچک ۵–۸ نفره برای تمرکز بر مهارتهای پایه؛
ب. طراحی محتواهای ساده، مرحلهبهمرحله و تمرکز بر «فهم»، نه صرفاً تمرین تکراری.
3. معلم دوم / تدریس همیار با شواهد قوی
گزارشهای سازمان توسعه و همکاری اقتصادی و یونسکو نشان میدهند که تدریس فردبهفرد یا گروههای کوچک، یکی از قویترین مداخلههای شناختهشده برای بهبود یادگیری بعد از بحرانهاست.
الف. استفاده از دانشجویان تربیتمعلم، معلمان بازنشسته و حتی فارغالتحصیلان داوطلب برای کلاسهای تقویتی ساختارمند؛
ب.حقالتدریس مشخص و چارچوب ارزیابی برای این برنامهها.
۲.۲. آماده شدن برای تعطیلیهای آینده (بهخاطر آلودگی هوا و تغییرات اقلیمی)
واقعبینانه این است که آلودگی هوا و حوادث اقلیمی قرار نیست یکشبه ناپدید شوند. سیاست آموزشی باید از حالت «واکنشی» به حالت «آمادهباش هوشمند» برسد. تجربه دیگر کشورها نشان میدهد که سیستمهای موفق، سه کار را میکنند:
1. داشتن سناریوی واضح برای هر سطح بحران
سطح ۱: کلاس حضوری با ماسک و تهویه، بدون تعطیلی؛
سطح ۲: ترکیبی – بخشی از هفته حضوری، بخشی آنلاین؛
سطح ۳: کاملاً مجازی با محتوای آماده و ارزیابی تعریفشده.
2. زیرساخت دیجیتال حداقلی برای همه، نه فقط مدارس برخوردار
الف.تولید و توزیع محتواهای استاندارد و رایگان (ویدئو، جزوه، پادکست) که در تلویزیون، رادیو و پلتفرمهای رایگان هم منتشر شود؛
ب.استفاده از روشهای کمهزینه مثل بستههای کاغذی و فلش/لوح فشرده برای مناطق بدون اینترنت.
3. بهبود علمی محیط مدرسه
سرمایهگذاری تدریجی برای تهویه بهتر، فیلتر هوا، درختکاری در حیاط مدارس و دور نگهداشتن مدارس جدید از بزرگراهها؛ مداخلاتی که در مطالعات بینالمللی به کاهش آلودگی داخل کلاس و بهبود تمرکز و سلامت دانشآموزان منجر شدهاند.
۲.۳. برنامه ملی «سلامت روان و تابآوری» برای دانشآموزان و دانشجویان
یونیسف و سایر نهادهای بینالمللی، در بحرانهای جنگ و کرونا، روی یک نکته خیلی تأکید کردهاند:
بدون رسیدگی به سلامت روان و تابآوری کودکان و نوجوانان، هیچ برنامه آموزشی پایداری شکل نمیگیرد.
راهکارهای علمی قابل اجرا:
1. آموزش معلمان و اساتید در مهارتهای اولیه حمایت روانی
الف.دورههای کوتاه و کاربردی برای شناسایی علائم اضطراب، افسردگی، فرسودگی و ارجاع به مشاور؛
ب.تقویت مهارتهای ارتباطی معلمان برای گفتوگو با دانشآموزان درباره ترسها، نگرانیها و آینده.
2. حضور جدی مشاور و روانشناس در مدارس و دانشگاهها
الف.تبدیل واحد مشاوره از یک «اتاق فراموششده» به یک مرکز فعال برای کارگاههای مهارت زندگی، مدیریت اضطراب، کار گروهی و امید به آینده؛
ب.استفاده از گروههای همسالان بهصورت علمی و سازمانیافته.
3. ادغام سواد عاطفی و مهارتهای زندگی در برنامه درسی
افزودن محتوای مهارتهای نرم (تفکر نقاد، حل مسئله، ارتباط، مدیریت هیجان) به دروس رسمی، همانطور که بسیاری از کشورها در برنامههای آموزش ریکاوری و آشنایی با مشاغل انجام میدهند.
۳. راهکارهای علمی در سطح مدرسه و دانشگاه
۳.۱. در مدارس: از «تمام کردن کتاب» به «تضمین یادگیری»
برای آینده آموزش عالی، مهمترین کار در مدرسه این است که تمرکز از «حجم محتوا» به سمت کیفیت یادگیری برود.
چند اقدام عملی و علمی:
الف. استفاده منظم از ارزشیابی تکوینی (کوچک، کوتاه، مکرر) بهجای تکیه صرف بر امتحان نهایی؛
ب.کلاسهای جبرانی منظم بعد از ساعت رسمی مدرسه برای دانشآموزانی که در ارزیابیها عقبترند؛
ج.پروژههای کوچک پژوهشی و حل مسئله در پایههای بالا، برای پرورش تفکر نقاد و سواد پژوهش، که پایه آموزش عالی است.
۳.۲. در دانشگاهها: واحدهای جبرانی و مهارتمحور برای نسل کرونا
دانشگاهها نباید فقط منتظر ورودیهای «آماده» بمانند؛ بلکه باید پل بین مدرسه ضعیف و آموزش عالی قوی را خودشان بسازند. این موضوع در بسیاری از کشورها تبدیل به سیاست رسمی شده است.
اقدامات پیشنهادشده:
1. واحدهای جبرانی اجباری برای ورودیهای جدید
الف.درسهای «ریاضی پایه دانشگاهی»، «زبان دانشگاهی و مهارت مطالعه»، «سواد دیجیتال و جستوجوی علمی» در ترم اول یا صفر؛
ب.ارزیابی ورودی برای تعیین اینکه چه کسی به کدام سطح جبرانی نیاز دارد.
2. کلاسهای تقویتی و مشاوره تحصیلی هدفمند
الف.مراکز مهارتآموزی در دانشگاه برای کمک انفرادی و گروهی؛
ب.مشاوره تحصیلی واقعی (نه فقط اداری) برای طراحی مسیر تحصیلی متناسب با توان و علاقه دانشجو.
3. تغییر سبک تدریس به سمت یادگیری فعال
الف.ترکیب کلاسهای نظری با کارگاه، پروژه، ارائه دانشجو، مطالعه موردی و پروژههای بینرشتهای؛
ب.استفاده از کلاس معکوس برای آزاد کردن زمان کلاس جهت بحث و حل مسئله.
۴. نقش خانواده و جامعه: ستون سوم آینده آموزش
هیچ اصلاح آموزشی بدون همراهی خانواده و جامعه پایدار نمیماند. اقدامات علمی و ساده که در تحقیقات هم تأیید شدهاند:
الف. ایجاد روال ثابت روزانه برای خواب، مطالعه و کار با موبایل؛
ب.محدود کردن مواجهه کودکان و نوجوانان با اخبار خشن و اضطرابآور، و صحبت هدایتشده درباره واقعیتها؛
ج.تشویق به مطالعه آزاد، ورزش و فعالیتهای گروهی؛
د.مشارکت در شوراهای مدرسه، انجمن اولیا و مربیان، و مطالبهگری برای کیفیت آموزش، نه فقط برای نمره و کنکور.
۵. جمعبندی: از «زنگ خطر» به «نقشه راه»
آلودگی هوا، کرونا و جنگ، آینده آموزش ایران و بهویژه آموزش عالی را به بازی گرفتهاند؛ اما این بازی هنوز تمام نشده است. راهکارهای علمی که در جهان امتحان شدهاند – از برنامههای جبران افت یادگیری و تدریس همیار گرفته تا بهبود هوای مدارس، آمادهسازی دیجیتال، و برنامههای سلامت روان و مهارتهای زندگی – میتوانند اگر با واقعیتهای ایران تطبیق داده شوند، مسیر را عوض کنند. انتخاب بین دو سناریو است:
الف. یا چند سال دیگر با نسلی روبهرو میشویم که مدرک دارد، اما توان رقابت علمی، حرفهای و فکری در جهان متلاطم آینده را نه؛
ب. یا از همین امروز، با پذیرش واقعیت بحرانها و بهکارگیری راهکارهای علمی، آموزش ایران را تابآورتر، عادلانهتر و واقعاً «عالی» میکنیم.