آسیانیوز ایران؛ سرویس اجتماعی:
باز هم زمزمههای یک مهمان ناخوانده، اما تأثیرگذار بر آب و هوای کره زمین به گوش میرسد. پدیده «النینو» که هر چند سال یکبار با گرمشدن غیرعادی بخشهایی از اقیانوس آرام استوایی خود را نشان میدهد، بار دیگر در حال شکلگیری است. کارشناسان هواشناسی با رصد شکلگیری یک تندباد غربی در بخش استوایی اقیانوس آرام، آن را نشانهای قوی از آغاز فاز جدید این پدیده اعلام کردهاند. النینو نه تنها یک رویداد محلی، بلکه یک نوسان اقلیمی در مقیاس جهانی است که الگوهای آب و هوایی در سراسر جهان — از جمله خاورمیانه و ایران — را تحت تأثیر شدید قرار میدهد. برای ایران، وقوع النینو معمولاً به معنای تغییر در الگوهای بارشی است. بر اساس پیشبینیها، در صورت تحقق این پدیده، استانهای غربی و جنوبغربی کشور از جمله خوزستان، ایلام، لرستان، کرمانشاه، فارس و بوشهر، با احتمال بارش بالاتر از نرمال در ماهها و فصلهای پیشرو روبرو خواهند شد.
این افزایش بارش میتواند یک فرصت طلایی برای تغذیه سفرههای آب زیرزمینی، پر شدن سدها و بهبود شرایط خشکسالی در این مناطق باشد. اما از سوی دیگر، در صورت عدم مدیریت صحیح، میتواند به یک تهدید جدی تبدیل شود و خطر وقوع سیلابهای ناگهانی، روانآب و خسارات به زیرساختها و کشاورزی را به شدت افزایش دهد. هشدار جدیتر اما مربوط به شرق کشور است. یک مطالعه علمی معتبر بینالمللی تحت عنوان «World Weather Attribution» (ارجاع رویدادهای آب و هوایی به عوامل جهانی) تأیید کرده است که پدیده النینو میتواند احتمال وقوع بارشهای حدی (سیلآسا) را در شرق ایران، افغانستان و پاکستان تا دو برابر افزایش دهد. این مطالعه همچنین نشان میدهد که شدت بارندگیها در این منطقه طی ۴۰ سال گذشته، ۲۵ درصد بیشتر شده است. این آمار، ترکیب خطرناکی را ترسیم میکند: از یک سو، النینو احتمال بارشهای سنگین را افزایش میدهد و از سوی دیگر، تغییرات اقلیمی زمینه را برای تبدیل این بارشها به سیلابهای مخرب فراهم کرده است. بنابراین، کشور در آستانه یک دوره آب و هوایی حساس قرار دارد. مدیریت این شرایط نیازمند آمادگی کامل، برنامهریزی مبتنی بر علم و هماهنگی بیندستگاهی است تا بتوان از فرصتهای ایجاد شده بهره برد و از تهدیدات احتمالی به سلامت گذر کرد. در ادامه، به تحلیل عمیق پدیده النینو، مکانیسم تأثیر آن بر ایران، خطرات و فرصتهای پیشرو و راهکارهای ضروری برای مدیریت این بحران بالقوه میپردازیم.
تحلیل پدیده النینو و مکانیسم تأثیر آن بر الگوی بارش ایران
النینو بخشی از یک نوسان اقلیمی بزرگتر به نام ENSO (النینو-نوسان جنوبی) است. در حالت عادی، بادهای بسامان، آبهای گرم سطحی اقیانوس آرام را به سمت اندونزی میرانند. اما در فاز النینو، این بادها تضعیف یا معکوس میشوند و باعث انباشت آبهای گرم در مرکز و شرق این اقیانوس میشوند. این تغییر دمای پهنه عظیم اقیانوس، مانند یک موتور حرارتی غولآسا عمل میکند و الگوهای پیچیده گردش جو در مقیاس جهانی را تغییر میدهد. یکی از اثرات ثابتشده آن در خاورمیانه، تقویت و تغییر مسیر سامانههای بارشی مدیترانهای است. این سامانهها منبع اصلی بارشهای زمستانه و بهاری در غرب و جنوبغرب ایران هستند. النینو با تقویت و هدایت بیشتر این سامانهها به سمت ایران، میتواند موجب بارشهای ممتد و سنگین در این مناطق شود. همچنین، النینو میتواند با ایجاد یک بلوکینگ جوی (مانند تقویت پرفشار سیبری) یا تغییر در مسیر جت استریم، شرایط را برای نفوذ سامانههای بارشی غیرمعمول به شرق ایران (مانند سامانههای موسمی یا سودانی) فراهم کند که نتیجه آن، بارشهای رگباری شدید و سیلآسا در استانهای شرقی است.
تفکیک مناطق در معرض خطر و فرصت در ایران
تأثیر النینو بر ایران یکدست نیست و به دو منطقه عمده تقسیم میشود:
-
منطقه اول
غرب و جنوبغرب (فرصت و تهدید توأمان)
استانهای خوزستان، ایلام، لرستان، کرمانشاه، کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری، فارس و بوشهر. این مناطق با بارش فراگیر و طولانیمدت روبرو میشوند. این یک فرصت بینظیر آبی است، اما اگر بارش در مدت کوتاه متمرکز شود یا زیرساختهای مهار سیلاب (سدها، سیلبندها، شبکههای زهکشی) ضعیف باشند، به تهدید سیل تبدیل میشود. تجربه سیلهای ویرانگر ۱۳۹۸ در همین مناطق، هشداری جدی است.
-
منطقه دوم
شرق و جنوبشرق (تهدید محض)
استانهای سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی، کرمان و هرمزگان. در این مناطق، مشکل اصلی بارشهای حدی و رگباری در مدت زمان کوتاه است. خاک خشک و نفوذناپذیر این مناطق، توان جذب این بارشها را ندارد و منجر به سیلابهای ویرانگر ناگهانی (Flash Floods) میشود که بسیار خطرناکترند. سیلهای مرگبار سالهای اخیر در سیستان و بلوچستان و جنوب کرمان، نمونهای از این تأثیر است.
تحلیل مطالعه «World Weather Attribution» و تأثیر تغییرات اقلیمی
مطالعه گروه «World Weather Attribution» (متشکل از دانشمندان برجسته بینالمللی) یک یافته هشداردهنده و مبتنی بر روشهای پیشرفته آماری و مدلسازی ارائه داده است: النینو احتمال بارشهای حدی در شرق ایران را تا دو برابر افزایش میدهد. این یعنی اگر در شرایط عادی احتمال یک بارش سیلآسا ۱۰٪ باشد، در سال النینو به ۲۰٪ میرسد. نکته ترسناکتر، ترکیب این اثر با تغییرات اقلیمی ناشی از فعالیت انسان است. این مطالعه نشان میدهد شدت بارندگی در منطقه شرق ایران طی ۴۰ سال گذشته ۲۵ درصد بیشتر شده است. دلیل این امر، ظرفیت بیشتر اتمسفر گرمشده برای نگهداری رطوبت است (هر یک درجه سانتیگراد افزایش دما، حدود ۷٪ رطوبت جو را افزایش میدهد). بنابراین، وقتی یک سامانه بارشی شکل میگیرد، آب بیشتری برای ریزش دارد. ترکیب «النینوی تشدیدکننده» با «اتمسفر گرمتر و پررطوبتتر»، دستورالعمل یک فاجعه سیلابی را مینویسد. این دیگر یک پیشبینی صرف هواشناسی نیست، بلکه یک هشدار اقلیمی-امنیتی است.
راهکارهای فوری و بلندمدت برای مدیریت بحران و بهرهبرداری از فرصت
دولت و نهادهای ذیربط باید بلافاصله وارد فاز عملیاتی شوند:
الف) اقدامات فوری (آمادگی و پاسخ)
-
پاکسازی و لایروبی
پاکسازی فوری کانالهای زهکشی، رودخانهها، مسیلها و شبکههای جمعآوری آبهای سطحی در شهرها و روستاهای پرخطر.
-
بررسی زیرساختها
بازرسی فنی و تقویت سدها، بندها، پلها و جادههای آسیبپذیر.
-
آمادهباش نیروها
استقرار و آمادهباش کامل نیروهای هلالاحمر، بسیج، سازمانهای آتشنشانی و اورژانس در استانهای در معرض خطر.
-
اطلاعرسانی سریع
ایجاد سامانه هشدار سریع سیل برای اطلاعرسانی به موقع به مردم از طریق پیامک، رادیو و تلویزیون محلی.
ب) اقدامات بلندمدت (سازگاری و تابآوری)
-
احیای آبخیزداری و آبخوان داری
اجرای سریع پروژههای آبخیزداری در ارتفاعات و آبخوانداری در دشتها برای نفوذ دادن حداکثر آب به زمین و تغذیه سفرهها.
-
ایجاد زیرساختهای مهار سیل
احداث سیلبندها و بندهای تنظیمی در مسیر رودخانههای خروشان.
-
تدوین برنامه آمایش سرزمین
ممنوعیت ساختوساز در حریم رودخانهها و بستر سیلابهای قدیمی.
-
توسعه بیمه سیل
تشویق کشاورزان و ساکنان مناطق پرخطر به بیمه محصولات و اموال در برابر سیل.
جمعبندی؛ آزمونی برای مدیریت هوشمند منابع آب و بحران
النینوی پیشرو، یک آزمون بزرگ ملی است. این پدیده به وضوح نشان میدهد که ایران در منطقهای آسیبپذیر نسبت به نوسانات اقلیمی جهانی قرار دارد. نحوه مواجهه با آن، تعیینکننده این خواهد بود که آیا این رویداد به یک فرصت تاریخی برای نجات از خشکسالی تبدیل میشود یا به فاجعهای انسانی و اقتصادی میانجامد. کلید موفقیت، پیشدستی به جای انفعال است. باید از همین امروز برنامهریزی کرد. هماهنگی بین سازمان هواشناسی، وزارت نیرو (شرکتهای آب منطقهای)، وزارت کشور (استانداریها و شهرداریها)، جهاد کشاورزی و نیروهای امدادی یک ضرورت مطلق است. آخرین پیام این است: باران، هم نعمت است و هم نقمت. تفاوت آن در «آمادگی» و «مدیریت» ماست. اگر آماده باشیم، هر قطره آن میتواند به مرواریدی برای آینده کشور تبدیل شود. اگر غافل باشیم، میتواند ویرانی به بار آورد. انتخاب با ماست.