آسیانیوز ایران؛ سرویس اقتصادی:
تصور کنید که یک غذای پایه و منبع اصلی پروتئین برای میلیونها خانواده ایرانی، به تدریج از دسترس خارج شود و تبدیل به کالایی لوکس شود. این داستان امروز تخممرغ در ایران است. در آبان ۱۴۰۴، قیمت هر شانه تخممرغ در بازار تهران و استانها مرز ۲۵۰ هزار تومان را رد کرده است. این عدد تنها یک رقم نیست، بلکه فریادی است از جیب خالی مصرفکنندگان و آیینه تمامنمای سیاستهای ناکارآمد در بخش کشاورزی و دامپروری. جهش قیمت تخممرغ، زنجیرهای از مشکلات ساختاری را آشکار کرده که سالهاست لاینحل ماندهاند. تخممرغ که زمانی نماد دسترسی آسان به پروتئین، به ویژه برای اقشار کمدرآمد و کارگری بود، اکنون به کالایی تبدیل شده که خرید آن نیازمند محاسبات دقیق بودجه ماهانه خانواده است. این تغییر، ضربهای مهلک به امنیت غذایی خانوارهای ایرانی وارد کرده است.
در پشت این رقم ۲۵۰ هزار تومانی، داستان تلخ مرغدارانی نهفته است که ماهها با ضررهای انباشته دست و پنجه نرم کردهاند. در فصل گرم تابستان، هزینه تولید هر کیلو تخممرغ به ۱۲۰ تا ۱۳۰ هزار تومان رسید، در حالی که نرخ مصوب دولت تنها ۷۰ هزار تومان بود. اما داستان به همین جا ختم نمیشود. ریشه اصلی این جهش قیمت را باید در بازار آشفته نهادههای دامی جستجو کرد. قیمت ذرت و کنجاله سویا، که غذای مرغهای تخمگذار هستند، به طرز غیرمنطقی افزایش یافته و فشار مضاعفی بر تولیدکنندگان وارد کرده است. نکته تراژیک ماجرا اینجاست که سیستم ارز ترجیحی که قرار بود هزینه تولید را کاهش دهد، عملاً به دست دلالان افتاده و تبدیل به ماشین رانتخواری شده است. به گفته کارشناسان، ۷۰ درصد یارانه این بخش هرز میرود و به جیب تولیدکنندگان واقعی نمیرسد.
این بحران در شرایطی رخ داده که تورم گروه پروتئین حیوانی به رقم باورنکردنی ۶۶ درصد رسیده است؛ رقمی که تقریباً دو برابر نرخ تورم عمومی کشور است. این وضعیت، فشار اقتصادی بر خانوارها را به حد انفجار رسانده است. دولت برای مهار این التهاب وعده تشکیل کمیتههای بررسی و نظارت داده، اما تا زمانی که ریشههای فساد در نظام توزیع نهادهها خشکانده نشود و سیاستهای حمایتی به جای دلالان به دست تولیدکنندگان واقعی برسد، این وعدهها در حد حرف باقی خواهد ماند.
تحلیل اقتصاد خرد؛ چرا تولیدکنندگان ضرر میکنند؟
ساختار هزینه تولید تخممرغ به شدت وابسته به قیمت نهادههاست که نزدیک به ۸۰ درصد هزینه تمامشده را تشکیل میدهند. قیمت جهانی ذرت و سویا به دلیل عوامل مختلفی مانند تغییرات آبوهوایی و جنگ اوکراین افزایش یافته، اما در ایران، این افزایش با مکانیسمهای ناکارآمد توزیع و رانت، تشدید شده است. مرغداران در ماههای گرم سال با دو چالش مواجه هستند: افزایش مصرف آب و انرژی برای خنککردن سالنها (که هزینه برق را بالا میبرد) و کاهش طبیعی تولید تخممرغ به دلیل استرس گرمایی مرغها. این عوامل، هزینه تولید را در تابستان به ۱۲۰-۱۳۰ هزار تومان به ازای هر کیلو میرساند. با وجود افزایش هزینهها، نرخ مصوب دولت برای خرید تخممرغ در تابستان حدود ۷۰ هزار تومان بود. این اختلاف ۵۰ تا ۶۰ هزار تومانی به ازای هر کیلو، منجر به ضرر سنگین و انباشته مرغداران شد. اکنون در پاییز، آنها سعی میکنند این ضررها را از طریق افزایش قیمت جبران کنند.
شکست مکانیسمهای حمایتی؛ چرا ارز ترجیحی به رانت تبدیل شد؟
سیستم ارز ترجیحی (۲۸,۵۰۰ تومانی) با هدف کاهش هزینه نهادههای وارداتی طراحی شد، اما در عمل به یکی از کانونهای فساد و رانت تبدیل شده است. دلالان و افرادی با روابط خاص، ارز ترجیحی را دریافت میکنند اما نهادهها را با قیمت آزاد به مرغداران میفروشند. به گفته منابع صنفی، حدود ۷۰ درصد از یارانه ارزی این بخش به جیب دلالان و رانتخواران میرود و تنها ۳۰ درصد آن به تولیدکننده واقعی میرسد. این یعنی مکانیسم حمایتی نه تنها به هدف خود نرسیده، بلکه به عاملی برای افزایش فساد و ناکارایی بازار تبدیل شده است. بازارگاه الکترونیک نهادهها نیز که برای شفافیت طراحی شد، به دلیل نظارت ضعیف و امکان دستکاری، نتوانسته قیمتها را کنترل کند. قیمت ذرت در این سامانه حدود ۱۱,۳۰۰ تومان اعلام میشود، اما مرغداران مجبورند با پرداخت زیرمیزی، آن را تا ۳۰ هزار تومان خریداری کنند.
تأثیر اجتماعی؛ تخممرغ چگونه از سفره فقرا حذف میشود؟
تأمین پروتئین برای یک خانواده چهارنفره، با فرض مصرف روزانه یک تخممرغ به ازای هر نفر، در ماه حدود ۱۲۰ عدد تخممرغ (۴ شانه) میشود. با قیمت فعلی، این یعنی حدود ۱ میلیون تومان هزینه ماهانه فقط برای تخممرغ. برای یک کارگر با حقوق ماهانه ۱۲ میلیون تومانی، این رقم معادل ۸ درصد از درآمدش است. اگر سایر منابع پروتئین حیوانی مانند مرغ و گوشت قرمز را نیز در نظر بگیریم، سهم هزینه پروتئین از درآمد یک خانوار کمدرآمد میتواند به ۲۰ تا ۳۰ درصد برسد که کاملاً غیرمتعارف است. این فشار اقتصادی منجر به کاهش مصرف پروتئین حیوانی و جایگزینی آن با کربوهیدراتهای ارزانتر میشود که عواقب بهداشتی و اجتماعی بلندمدتی مانند سوءتغذیه، کاهش بهرهوری و افزایش هزینههای درمانی را به دنبال خواهد داشت.
نقش عوامل محیطی و مدیریتی در تشدید بحران
خشکسالی سال ۱۴۰۴ که با ۶۳ روز بیبارشی بیسابقه همراه بود، تولید داخلی ذرت و دیگر نهادهها را کاهش داده و وابستگی به واردات را افزایش داده است. این موضوع کشور را در برابر نوسانات قیمت جهانی و تحریمها آسیبپذیرتر کرده است. تصمیم برای توقف صادرات تخممرغ با هدف تنظیم بازار داخلی گرفته شد، اما این سیاست بدون در نظر گرفتن ذخایر استراتژیک و برنامه جایگزین، تنها باعث کاهش انگیزه تولیدکنندگان و ایجاد بازار سیاه شده است. مدیریت ناکارآمد چرخه تولید-توزیع-مصحت باعث شده فاصله قیمت درب مرغداری (۷۷-۸۰ هزار تومان برای هر کیلو) با قیمت خردهفروشی (۲۵۰ هزار تومان برای هر شانه ۲ کیلویی) به طور غیرمنطقی زیاد باشد. این نشان از وجود حاشیههای سود غیرمتعارف در حلقههای میانی توزیع دارد.
راهکارهای برونرفت از بحران؛ از شعار تا عمل
اصلاح فوری نظام توزیع نهادهها: اولین و فوریترین قدم، حذف رانت از سیستم ارز ترجیحی است. این کار مستلزم شفافیت کامل در تخصیص ارز، نظارت مستقیم بر زنجیره واردات تا تولید، و مجازات شدید متخلفان است. حمایت مستقیم از تولیدکنندگان: به جای مکانیسمهای غیرمستقیم و رانتی، دولت باید با پرداخت یارانه نقدی مستقیم به مرغداران خرد و متوسط، آنها را در برابر شوکهای قیمتی نهادهها بیمه کند. این روش هدفمندتر و کارآمدتر است. ایجاد ذخایر استراتژیک نهاده و محصول: دولت باید با خرید در زمان مناسب و ایجاد ذخایر استراتژیک ذرت، سویا و حتی تخممرغ، توان مداخله در بازار برای کنترل نوسانهای شدید قیمتی را داشته باشد. هدفمندسازی یارانه برای مصرفکنندگان کمدرآمد: به جای کنترل قیمت که به قاچاق و بازار سیاه میانجامد، میتوان با کارتهای هوشمند تغذیه، یارانه پروتئین را مستقیماً به خانوارهای نیازمند رساند تا هم فشار بر آنها کاهش یابد و هم بازار آزاد باشد.