آسیانیوز ایران؛ سرویس اجتماعی:
چراغهای حنوکا اینک نه تنها پنجره خانههای یهودیان، که صحنه سیاست و هویت ملی را نیز روشن میکنند. عیدی که روزگاری ساده و بیآلایش جشن گرفته میشد، امروز در مرکز تحولات پیچیدهای قرار دارد که گذشته مذهبی، حال سیاسی و آینده فرهنگی یک ملت را به هم میتنند. حنوکا، این جشن هشتروزه روشنایی، ریشه در عمق تاریخ دارد؛ در مقاومت گروهی اندک در برابر امپراتوری سلوکی و در معجزهای کوچک که به باور یهودیان، اراده الهی را تأیید کرد. داستان مکابیان و شورش علیتضاد فرهنگی یونانیان، روایتی است از پایداری ایمان در برابر قدرت.
جشن حنوکا چیست؟!
حنوکا یا حانوکا (به عبری: חֲנֻכָּה خَنوکَه – به انگلیسی: Hanukkah) یا جشن روشنایی یکی از جشنهای یهودیان است که بهمدت هشتروز (تقریباً مصادف با ایام کریسمس مسیحیان) برگزار میشود. واژهی عبری «حانوکه» بهمعنای افتتاح و گشایش بوده و این عید یادآور خاطرهی پیروزیهای کهن و یکی از معجزات در تاریخ یهود است. بر پایهی تاریخ یهود، حزب قدیسین که از اورشلیم گریختند متاتیاهو، بزرگ خانواده حشمونی را که کمی پس از آن درگذشت، به رهبری خود برگزیدند. جانشین او پسرش یهودا ملقب به مکابی (چکش) علیه سلوکیان شورش کرد و پس از چند بار نبرد، بر آنان پیروز شد.
اما آنچه در متون کهن آمده، تنها بخشی از داستان حنوکای امروز است. اهمیت این عید در گذر زمان، به ویژه در دو سده اخیر، دگرگونیهای چشمگیری یافته است. از جشنی کماهمیت در تقویم یهودی که کار در آن حرام نبود، به مهمترین نماد بصری یهودیت در برابر کریسمس مسیحی ارتقا یافته است. این تحول تصادفی نبوده است. با گسترش جشن کریسمس در جهان غرب، جامعه یهودی پراکنده نیاز به نمادی همتراز برای ابراز هویت و مشارکت در فضای جشن پایان سال داشت. منورای نهشاخه در برابر درخت کاج، هدیههای حنوکا در برابر هدیههای بابا نوئل، و "عمو ماکس" در برابر سانتا کلاز، همگی پاسخی به این نیاز بودند. اما مهمترین تحول در کارکرد حنوکا، با تأسیس اسرائیل رخ داد. دولت نوپای اسرائیل که نیاز شدیدی به ساخت اسطورههای ملی و قهرمانان جنگآور داشت، در داستان مکابیان گنجینهای یافت. یهودای مکابی، دیگر نه تنها ناجی معبد، که نماد سرباز یهودیِ شجاع و پیروز شد. امروز در اسرائیل، حنوکا با چهرهای دوگانه جشن گرفته میشود: از یک سو، مراسم مذهبی سنتی در خانهها و کنیسهها برپا میشود و از سوی دیگر، مشعلگردانیهای بزرگ، مراسم عمومی روشن کردن منورا در میادین شهر و صعود نمادین جوانان به قلعه ماسادا، بر بعد ملی-نظامی این عید تأکید میکند. این سیاسیسازی حنوکا، نقدهایی نیز به همراه داشته است. برخی از صاحبنظران یهودی معتقدند تأکید افراطی بر جنبه نظامی، روح معنوی و پیام اصلی معجزه روغن — که درباره ایمان، پاکی و نور درونی است — را تحتالشعاع قرار داده است. حنوکا، بنابراین، آیینهای است از تنشهای هویتی جامعه یهودی معاصر: سنت در برابر مدرنیته، دین در برابر ملیگرایی، انزوا در برابر ادغام در فرهنگ جهانی. هر شمعی که روشن میشود، نه تنها یادآور معجزه کهن، که پرسشی است درباره مسیر آینده.
تحول تاریخی از رویدادی مذهبی به اسطوره ای ملی
داستان تاریخی حنوکا در کتابهای مکابیان (که جزو کتابهای قانونی ثانیه یهودیان است و در عهد عتیق پروتستانتی یا کاتولیکی یافت میشود، اما در تنخ عبری رسمی گنجانده نشده) روایت شده است. برای قرنها، تأکید حاخامها و سنت یهودی بر "معجزه روغن" و جنبه معنوی نجات بود، نه بر جنگآوری مکابیان. اما صهیونیسم سیاسی که در قرن نوزدهم و بیستم شکل گرفت، در جستجوی الگوهای تاریخی برای ساخت ملت-دولتی جدید و نظامی بود. مکابیان به عنوان گروهی شورشی که علیه امپراتوری خارجی قیام کرده و حاکمیت یهودی را احیا کردند، الگوی ایدهآلی بودند. دولت اسرائیل این روایت را تقویت کرد و حنوکا را به جشنی تبدیل نمود که بر بازپسگیری حاکمیت ملی، قدرت نظامی و استقلال فرهنگی تأکید دارد. این بازتفسیر، حنوکا را از حاشیه تقویم مذهبی به مرکز مناسبات ملی-نمادین اسرائیل آورد.
حنوکا به عنوان پاسخی فرهنگی به کریسمس و جهانیسازی
در کشورهای غیریهودی، به ویژه در ایالات متحده، حنوکا دستخوش تحولی موازی اما متمایز شد. با غلبه فرهنگ مسیحی-سکولار در فصل تعطیلات دسامبر، خانوادههای یهودی احساس میکردند فرزندانشان در معرض طوفان کریسمس قرار دارند و هویت خود را از دست میدهند. جامعه یهودی به طور طبیعی به سمت برجستهسازی و "رقابتی" کردن حنوکا حرکت کرد. سنت هدیه دادن در هر هشت شب (در تقلید از کریسمس)، ترویج "عمو ماکس" به عنوان معادل بابا نوئل، و حتی اقتباس موسیقی کریسمس با متنهای عبری، همگی تلاشهایی برای ایجاد فضایی جذاب و همتراز برای کودکان یهودی بود. این فرآیند که گاه "حنوکائیسازی" یا تقلید از کریسمس خوانده میشود، از سویی به حفظ هویت کمک کرد و از سوی دیگر، نگرانیهایی درباره "تجاریشدن" و دور شدن از ریشههای اصیل عید ایجاد نمود.
منورا به عنوان نماد: از شمعدان معبد تا پرچم هویتی
منورا (شمعدان) نماد مرکزی حنوکا است، اما خود دستخوش تحول معنا شده است. منورای هفتشاخه کهنترین و مقدسترین نماد یهودیت است و بر پایه توصیف کتاب مقدس از شمعدان خیمه عهد ساخته شده است. منورای نهشاخه حنوکا (حنوکیا) در واقع ابزاری آیینی برای انجام فرمان روشن کردن شمعهاست. با این حال، در ادراک عمومی امروز، به ویژه برای غیریهودیان، همین منورای حنوکا اغلب به نماد اصلی یهودیت تبدیل شده است. این جابهجایی نمادین مهم است. در اسرائیل، روشن کردن منوراهای غولپیکر در میادین عمومی (مانند میدان حاییم هرزوگ در اورشلیم) عملی است که هم بر عمومیسازی دین دلالت دارد و هم بر نمایش قدرت و وحدت ملی. قرار دادن حنوکیای روشن پشت پنجره، هم ادای فرمان مذهبی است و هم اعلان عمومی هویت یهودی در فضایی که مسیحی محسوب میشود.
تنش میان تفسیر دینی و تفسیر ملی-نظامی در اسرائیل معاصر
در اسرائیل امروز، بر سر معنای اصلی حنوکا کشمکشی پنهان وجود دارد. از یک سو، نهادهای رسمی دولتی، نظام آموزشی و بخشی از رسانهها، بر داستان نبرد مکابیان، شجاعت و پیروزی نظامی تأکید میکنند. مراسم مشعلگردانی از مودیعین (زادگاه مکابیان) به اورشلیم و استفاده از شعارهایی مانند "نیز رهبری است" این تفسیر را تقویت میکند. از سوی دیگر، مدارس مذهبی (یشیواها)، ربیهای سنتیگرا و بخشی از جامعه که بیشتر مذهبی است، بر معجزه روغن، عنایت الهی و جنبه نجات معنوی اصرار دارند. برای آنان، پیروزی مکابیان وسیلهای برای بازپسگیری معبد و احیای عبادت پاک بود، نه هدفی به خودی خود. این دوگانگی، در واقع بازتاب تقسیمبندی بزرگتر جامعه اسرائیل بین سکولار-ملیگرا و مذهبی-سنتی است. هر گروه از حنوکا برای تثبیت جهانبینی خود استفاده میکند.
حنوکا در گفتمان سیاسی-اجتماعی معاصر: ابزاری برای مشروعیتسازی
حنوکا تنها یک جشن گذشتهنگر نیست، بلکه ابزاری زنده در گفتمان سیاسی امروز است. جناحهای راستگرای اسرائیل اغلب از داستان مکابیان برای مقایسه دشمنان کنونی اسرائیل (یا مخالفان داخلی) با سلوکیان هلنیگرا استفاده میکنند و خود را وارثان مکابیان میدانند که برای حفظ هویت یهودی میجنگند. از سوی دیگر، برخی گروههای چپ یا لیبرال در قشر دیاسپورا ممکن است بر جنبه "مقاومت در برابر ظلم" و "پاسداری از هویت اقلیت" در داستان حنوکا تأکید کنند و آن را به موقعیت کنونی خود ارتباط دهند. حتی در داخل اسرائیل، گروههای مختلف اجتماعی-مذهبی ممکن است پیام حنوکا را به گونهای تفسیر کنند که اهداف خود را پیش ببرد. این انعطاف نمادین، قدرت مانای حنوکا را نشان میدهد، اما همچنین خطر تبدیل شدن آن را به ابزاری تهی از محتوای اصیل مذهبی و تاریخی افزایش میدهد. آینده حنوکا به چگونگی تعادل بین این کارکردهای متعدد وابسته خواهد بود.