آسیانیوز ایران؛ سرویس اجتماعی:
کمبود بارندگی و خشکسالیهای متوالی، سالهاست که به یکی از بزرگترین چالشهای محیط زیستی و اقتصادی ایران تبدیل شده است. در این شرایط، فناوریهای نوین مانند بارورسازی ابرها میتوانند به عنوان یک راهکار مکمل، بخشی از نیاز آبی کشور را تأمین کنند. نیروی هوافضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی اعلام کرده که عملیات بارورسازی ابرها که از ۲۴ آبانماه سال جاری آغاز شده، تا پایان فصل بهار ۱۴۰۵ ادامه خواهد داشت. این خبر در شرایطی اعلام میشود که بسیاری از مناطق کشور با تنش آبی روبرو هستند. این عملیات گسترده در سه منطقه اصلی و حیاتی کشور متمرکز شده است. انتخاب این مناطق نشان از هوشمندی برنامهریزان دارد، چرا که هر سه منطقه از حساسیت بالای آبی برخوردارند و افزایش بارندگی در آنها میتواند اثرات قابل توجهی بر منابع آب کشور داشته باشد.
- منطقه اول، شمال غرب کشور و حوزه آبریز دریاچه ارومیه است. احیای این دریاچه که نماد مبارزه با بیابانزایی است، نیازمند تأمین آب پایدار است و بارورسازی ابرها میتواند سهم کوچکی در این مسیر داشته باشد.
- منطقه دوم، شمال شرق کشور و استان خراسان است. این منطقه تاریخی که همواره با کمآبی دست و پنجه نرم کرده، نیازمند هر قطره باران اضافی است تا کشاورزی و زندگی در آن تداوم یابد.
- منطقه سوم، فلات مرکزی و حوزه آبریز زایندهرود در استانهای چهارمحال و بختیاری و اصفهان است. زایندهرود، شاهرگ حیاتی مرکز ایران، سالهاست که با خشکیهای متناوب مواجه است و افزایش بارش در سرشاخههای آن میتواند به جاری شدن دوباره این رودخانه کمک کند.
بر اساس اعلام روابط عمومی نیروی هوافضای سپاه، این پروازها بر اساس درخواست وزارت نیرو و با توجه به پیشبینیهای سازمان هواشناسی انجام میشود. این هماهنگی بینسازمانی نشاندهنده برنامهریزی دقیق برای حداکثر بهرهوری از این فناوری است. ارزیابیهای تخصصی انجام شده نشان میدهد که عملیات بارورسازی ابرها میتواند بین ۱۸ تا ۲۵ درصد میزان بارندگی را افزایش دهد. این رقم اگرچه ممکن است در نگاه اول کم به نظر برسد، اما در مقیاس کلان و برای یک منطقه وسیع، میتواند به معنای میلیونها مترمکعب آب اضافی باشد.
تحلیل فناوری بارورسازی ابرها و مکانیزم اثرگذاری آن
بارورسازی ابرها یک فناوری هواشناسی است که در آن با پاشیدن موادی مانند یدید نقره، یخ خشک یا نمک به داخل ابرها، فرآیند تشکیل بلورهای یخ یا قطرات باران تسریع میشود. این مواد به عنوان هستههای میعان عمل میکنند و باعث میشوند قطرات آب کوچک در ابر به هم بچسبند و به اندازهای بزرگ شوند که به صورت بارش به زمین بیفتند. این فناوری تنها روی ابرهای خاصی جواب میدهد. ابر باید دارای رطوبت کافی باشد و در شرایط جوی مناسب قرار گیرد. به همین دلیل است که عملیات باروری بر اساس پیشبینیهای دقیق هواشناسی انجام میشود. پروازها فقط زمانی انجام میگیرند که ابرها پتانسیل باروری را داشته باشند، اما نیاز به تحریک خارجی برای آزاد کردن این بارندگی باشند. میزان اثربخشی ۱۸ تا ۲۵ درصدی اعلام شده، با استانداردهای جهانی این فناوری همخوانی دارد. در بهترین شرایط، بارورسازی میتواند حدود ۱۰ تا ۳۰ درصد بارش را افزایش دهد. نکته کلیدی این است که این فناوری نمیتواند از هیچ، باران ایجاد کند، بلکه تنها بارش ابرهایی را که به طور طبیعی پتانسیل بارندگی دارند، افزایش میدهد یا زمان آن را جلو میاندازد.
اولویتبندی مناطق سهگانه و دلایل انتخاب آنها
انتخاب سه منطقه شمال غرب، شمال شرق و فلات مرکزی برای عملیات بارورسازی، مبتنی بر چندین دلیل استراتژیک است.
- اولاً، این مناطق از حساسیت اکولوژیک و اقتصادی بالایی برخوردارند. دریاچه ارومیه یک اکوسیستم در حال احیا است، خراسان منطقهای کشاورزیمحور است و زایندهرود شریان حیاتی مرکز ایران.
- ثانیاً، این مناطق دارای الگوهای ابری مناسب برای بارورسازی هستند. به ویژه در دامنههای زاگرس و البرز که ابرها مجبور به صعود میشوند و شرایط برای بارش فراهم میشود، بارورسازی میتواند مؤثرتر باشد. مناطق مرکزی ایران نیز به دلیل وجود کوهستان، پتانسیل خوبی برای این فناوری دارند.
- ثالثاً، این مناطق نماینده سه حوضه آبریز اصلی کشور هستند. موفقیت در این مناطق میتواند الگویی برای گسترش عملیات به دیگر مناطق کشور باشد. همچنین، افزایش بارش در سرشاخههای رودخانههای مهمی مانند زایندهرود، میتواند اثرات مثبتی بر پاییندست نیز داشته باشد.
هماهنگی بینسازمانی و نقش هر نهاد در این پروژه ملی
اجرای موفق عملیات بارورسازی نیازمند همکاری چندین نهاد تخصصی است. وزارت نیرو به عنوان متولی اصلی مدیریت منابع آب کشور، نیاز آبی مناطق مختلف را شناسایی و درخواست عملیات را مطرح میکند. این نهاد همچنین مسئول ارزیابی اثرات عملیات بر منابع آب است. سازمان هواشناسی کشور نقش حیاتی در پیشبینی شرایط جوی مناسب دارد. بدون پیشبینی دقیق زمان و مکان تشکیل ابرهای قابل باروری، عملیات محکوم به شکست است. این سازمان با رادارها و ماهوارههای خود، ابرها را رصد و زمان مناسب برای پرواز را اعلام میکند. نیروی هوافضای سپاه مسئولیت اجرای عملیات پروازی و پخش مواد باروری را بر عهده دارد. این نیرو دارای هواپیماهای مجهز و خلبانان آموزشدیده برای چنین مأموریتهای حساسی است. هماهنگی دقیق بین این سه نهاد، کلید موفقیت عملیات بارورسازی در مقیاس بزرگ است.
ارزیابی هزینه-فایده و مقایسه با سایر راهکارهای تأمین آب
بارورسازی ابرها در مقایسه با سایر پروژههای بزرگ آبی مانند سدسازی یا انتقال آب بینحوضهای، هزینه به مراتب کمتری دارد. هزینه این عملیات شامل هزینه پرواز هواپیماها، مواد باروری و نیروی انسانی است، در حالی که سدسازی نیازمند سرمایهگذاری کلان و زمان طولانی است. از نظر محیط زیستی نیز بارورسازی نسبت به سدسازی آسیب کمتری دارد. سدها میتوانند باعث تغییر اکوسیستم، جابجایی جوامع محلی و ایجاد مشکلات زیستمحیطی شوند، در حالی که بارورسازی تنها الگوی بارش را تغییر میدهد و اثرات منفی چشمگیری ندارد. با این حال، بارورسازی محدودیتهای خود را دارد. اولاً، این فناوری نمیتواند در هر شرایطی استفاده شود و وابسته به وجود ابرهای مناسب است. ثانیاً، افزایش بارندگی به ۱۸-۲۵ درصد ممکن است برای حل مشکل خشکسالی کافی نباشد. بنابراین، بارورسازی باید به عنوان یک راهکار مکمل در کنار مدیریت مصرف، بازیافت آب و دیگر روشها دیده شود، نه راهکار اصلی.
چشمانداز آینده و توسعه فناوریهای مدیریت منابع آب
ادامه عملیات بارورسازی تا پایان بهار نشان میدهد که دولت به این فناوری به عنوان یک ابزار بلندمدت نگاه میکند. اگر نتایج این دوره عملیات رضایتبخش باشد، احتمال تمدید و گسترش آن به دیگر مناطق کشور وجود دارد. در آینده، میتوان انتظار داشت که فناوریهای پیشرفتهتری نیز به کار گرفته شوند. استفاده از ماهوارههای دقیقتر برای رصد ابرها، هواپیماهای مجهزتر و مواد باروری مؤثرتر میتواند کارایی عملیات را افزایش دهد. همچنین، توسعه مدلهای پیشبینی دقیقتر میتواند به انتخاب زمان و مکان بهینه کمک کند. نکته کلیدی، ادغام بارورسازی ابرها در یک استراتژی جامع مدیریت آب است. این فناوری باید در کنار روشهایی مانند کشاورزی کمآببر، تصفیه و بازیافت آب، مدیریت تقاضا و فرهنگسازی مصرف بهینه آب قرار گیرد. تنها در این صورت میتوان به آیندهای امن از نظر آبی برای ایران امیدوار بود. بارورسازی ابرها قطعهای از پازل بزرگ مدیریت آب است، نه تمام راه حل.