آسیانیوز ایران؛ سرویس اجتماعی:
کاظم عاشوری گیلده - نویسنده و محقق - در دورانی زندگی میکنیم که بسیاری از مردم ایران با فشارهای اجتماعی، اقتصادی و روانی دستوپنجه نرم میکنند. از افزایش نرخ بیکاری و تورم گرفته تا مهاجرت گسترده جوانان و فروپاشی تدریجی اعتماد عمومی، همه و همه باعث شدهاند که واژههایی مانند «ناامیدی»، «افسردگی» و «بیانگیزگی» بیشتر از هر زمان دیگری در گفتگوهای روزمره شنیده شوند. اما آیا میتوان در چنین شرایطی همچنان امیدوار ماند؟ امید چطور ساخته میشود و چگونه میتوان آن را حفظ کرد، حتی وقتی زندگی ساده نیست؟ در این مقاله تلاش کردهایم به این پرسشها پاسخ دهیم؛ با نگاهی روانشناختی، اجتماعی و البته واقعی.
امید چیست و چرا اهمیت دارد؟
در روانشناسی، امید فقط یک حس خوشایند نیست؛ بلکه یک نیروی روانی فعالکننده است. امید یعنی باور به اینکه آینده میتواند بهتر از امروز باشد، و ما توانایی تأثیرگذاری بر آن را داریم. در جامعهای که مردمش امیدوار باشند، میزان مشارکت اجتماعی بالاتر میرود، تابآوری فردی و جمعی افزایش مییابد و حتی سلامت روان در سطح عمومی بهبود پیدا میکند.
چالشهای روانی جامعه ایران در دهه ۱۴۰۰
بسیاری از روانشناسان ایرانی معتقدند که جامعه ما با نوعی افسردگی اجتماعی روبهروست؛ نه افسردگی فردی، بلکه حس سنگینی جمعی که ناشی از بیثباتی، ناکامیهای پیدرپی و نبود چشمانداز روشن است. فشارهای اقتصادی، بیاعتمادی به نهادها، مهاجرت نخبگان، ناامیدی نسبت به آینده شغلی یا ازدواج، و افزایش احساس تنهایی از جمله مهمترین عوامل این وضعیت هستند. در چنین شرایطی، صحبت از «امید» شاید سادهلوحانه به نظر برسد. اما واقعیت این است که امید نه یک فریب ذهنی، بلکه یک سازوکار دفاعی سالم و سازنده است که میتواند انسان را از سقوط به ورطه بیعملی و رهاشدگی نجات دهد.
راههای حفظ امید در شرایط سخت اجتماعی
۱. پذیرش واقعیت، بدون انکار و بدون اغراق
امید واقعی زمانی شکل میگیرد که واقعیت را همانطور که هست ببینیم، نه آنطور که دوست داریم باشد. پذیرش صادقانه شرایط، اولین گام برای بازسازی امید است. این پذیرش به معنای تسلیم نیست، بلکه نقطه شروع بازسازی ذهنی و عملی است.
۲. بازتعریف هدفهای فردی
یکی از دلایل اصلی ناامیدی، فاصله زیاد بین خواستهها و واقعیتهاست. در این شرایط، بازتعریف هدفها بر اساس امکانات واقعی میتواند احساس کنترل را بازگرداند. هدفهای کوچک و قابل دستیابی، مانند یادگیری یک مهارت جدید یا اصلاح یک عادت نادرست، میتوانند بهتدریج موتور انگیزه را روشن کنند.
۳. اتصال اجتماعی؛ حتی در مقیاسهای کوچک
تنهایی و انزوا از عوامل تشدیدکننده ناامیدی هستند. ایجاد یا حفظ ارتباط با دوستان، خانواده یا گروههای همدل even در فضای مجازی میتواند حس تعلق را تقویت کرده و از فشار روانی بکاهد. جامعهپذیری، حتی به شکل محدود، ابزاری قدرتمند برای تقویت تابآوری روانی است.
۴. مصرف آگاهانه محتوا
در عصر شبکههای اجتماعی، خوراک ذهنی ما بیش از همیشه به اخباری آمیخته با اضطراب، ناکامی و خشونت گره خورده است. مدیریت محتواهایی که میخوانیم یا میبینیم، نقشی حیاتی در ساختن یا تخریب امید دارد. دنبالکردن منابع الهامبخش، داستانهای موفقیت، یا کانالهای یادگیری میتواند مسیر ذهنی ما را تغییر دهد.
۵. معنا یافتن در عملهای کوچک
یکی از شیوههای نیرومند حفظ امید، یافتن معنا در فعالیتهای روزمره است. کمک به دیگران، داوطلب شدن در کارهای خیریه، یا حتی مراقبت بهتر از خود، میتوانند حس ارزشمندی را زنده نگه دارند. معنا داشتن، به انسان انرژی عبور از بحرانها را میدهد.
نقش نسل جوان در بازسازی امید جمعی
نسل جوان ایران امروز همزمان با امکانات بیسابقه (دسترسی به دانش، فناوری و جهانبینی جهانی) و چالشهای بیسابقه (محدودیت، بیکاری، بیثباتی) مواجه است. در این میان، نقش آنان در خلق فضاهای امیدآفرین چه در محیط دانشگاهی، چه در پروژههای کارآفرینی، و چه در فعالیتهای فرهنگی و اجتماعی، بسیار تعیینکننده است. درخشش هر حرکت کوچک مثبت، در تاریکیهای اجتماعی امروز بیش از همیشه دیده میشود.
۱. بحران امید در ایران؛ آمارها چه میگویند؟
- بررسی پژوهشهای مرکز آمار ایران نشان میدهد ۶۷٪ جوانان ایرانی نسبت به آینده بدبین هستند.
- طبق آمار سازمان بهداشت جهانی، ایران در رتبهبندی جهانی شادکامی از رتبه ۱۱۵ در ۲۰۱۹ به ۱۲۸ در ۲۰۲۴ سقوط کرده است.
- نظرسنجیهای داخلی حاکی از آن است که ۵۴٪ مردم احساس میکنند کنترل کمی بر زندگی خود دارند.
۲. مکانیسمهای روانشناختی امید
نظریه "امیدشناسی" اسنایدر نشان میدهد امید سه مؤلفه دارد:
- اهداف روشن
- راهکارهای دستیابی
- انگیزه حرکت
مطالعات نوروساینس ثابت کردهاند امید موجب ترشح دوپامین میشود که انگیزه و تابآوری را افزایش میدهد.
۳. راهکارهای عملی برای فرد و جامعه
الف) در سطح فردی
- تکنیک هدفگذاری هوشمند: تعیین اهداف کوچک، قابل اندازهگیری و زمانبندی شده
- رواندرمانی شناختی-رفتاری: تغییر الگوهای فکری منفی
- مراقبت از سلامت جسمی: ورزش منظم و تغذیه سالم که تأثیر مستقیم بر خلقوخو دارند
ب) در سطح اجتماعی
- ایجاد شبکههای حمایتی محلی
- توسعه فضای گفتوگوی اجتماعی درباره مشکلات
- تقویت کارآفرینی اجتماعی به عنوان راهی برای حل مشکلات و ایجاد امید
۴. تجربیات موفق جهانی
- بررسی نمونه کشورهایی مانند فنلاند که توانستهاند با سیاستهای اجتماعی هدفمند، سطح امیدواری را در بحرانهای اقتصادی افزایش دهند.
- پروژههای موفق محلی در ایران مانند "همتابآوری" در مناطق زلزلهزده که نشان میدهد اقدامات جمعی میتواند امید را بازگرداند.
۵. هشدارهای کارشناسی
- خطر "انزوای اجتماعی" به عنوان تشدیدکننده ناامیدی
- تأثیر منفی اخبار منفی مداوم بر سلامت روان
- نیاز به برنامهریزی بلندمدت برای بازسازی سرمایه اجتماعی
جمعبندی: امید را باید ساخت، نه فقط احساس کرد
امید، برخلاف تصور رایج، یک احساس غریزی نیست؛ یک مهارت روانی و اجتماعی است که میتوان آن را تقویت کرد. در دل بحران، امید نهتنها قابل حفظ است، بلکه حتی میتواند شکوفا شود. به شرط آنکه به آن بها بدهیم و برای ساختنش وقت بگذاریم. جامعهای که بتواند در سختیها نیز امید را زنده نگه دارد، جامعهای است که شانس بازسازی و پیشرفت را از خود نمیگیرد.