اقتصاد صف در ایران؛ از مرغ و بنزین تا دارو، چرا هنوز در صف می‌ایستیم؟

آسیانیوز ایران؛ سرویس اقتصادی:

کاظم عاشوری گیلده - محقق و نویسنده - ایستادن در صف برای ایرانی‌ها، صحنه‌ای آشناست؛ از صف‌های طولانی مرغ و بنزین گرفته تا صف داروهای کمیاب، ثبت‌نام مدارس و حتی خرید بلیت‌های کنسرت. صف‌ها به بخشی جدانشدنی از زندگی روزمره مردم تبدیل شده‌اند؛ صحنه‌ای که گاه با شوخی و خنده همراه است، اما اغلب نشانه‌ای از کمبود، ناکارآمدی و فشار اقتصادی است. «اقتصاد صف» اصطلاحی است که اقتصاددانان برای توصیف این پدیده به کار می‌برند؛ وضعیتی که در آن مردم برای دسترسی به کالا یا خدمات ضروری ناچارند زمان، انرژی و کرامت انسانی خود را در صف‌های طولانی هزینه کنند.

صف؛ فقط یک انتظار ساده نیست

در نگاه اول، صف به معنای انتظار برای دریافت کالا یا خدمت است. اما واقعیت پیچیده‌تر است:

•  صف نشان‌دهنده اختلال در عرضه و تقاضا است.
• صف بازتابی از بی‌اعتمادی مردم به ثبات بازار است.

صف خود به نوعی مکانیزم تخصیص منابع تبدیل می‌شود؛ هر کس که بیشتر صبر کند، شانس بیشتری دارد. این در حالی است که در اقتصادهای سالم، دسترسی به کالاها معمولاً از طریق قیمت‌گذاری شفاف و رقابتی انجام می‌شود، نه با ایستادن چندساعته یا چندروزه در صف.

چرا هنوز صف وجود دارد؟

صف‌ها در ایران دلایل متعددی دارند که اغلب ریشه در سیاست‌های اقتصادی و شرایط کلان کشور دارند:

1. قیمت‌گذاری دستوری

وقتی دولت قیمت کالایی مثل مرغ یا بنزین را پایین‌تر از قیمت واقعی بازار تعیین می‌کند، تقاضا از عرضه پیشی می‌گیرد. نتیجه روشن است: کمبود و صف‌های طولانی.

2. تحریم و محدودیت واردات

کمبود دارو یا تجهیزات پزشکی، ناشی از مشکلات واردات و محدودیت‌های مالی، باعث ایجاد صف‌های طولانی مقابل داروخانه‌ها و مراکز توزیع می‌شود.

3. کمبود تولید داخلی

بسیاری از صنایع توان تأمین نیاز واقعی جامعه را ندارند. در چنین شرایطی هر بار که کالا به بازار عرضه می‌شود، صف به وجود می‌آید.

4. بی‌اعتمادی به آینده بازار

مردم وقتی نگران گرانی یا کمیاب‌شدن کالا هستند، بیشتر از نیاز واقعی خود خرید می‌کنند. این «هجوم تقاضا» صف‌ها را طولانی‌تر می‌کند.

صف و زندگی روزمره مردم

صف فقط وقت و انرژی مردم را نمی‌گیرد؛ اثرات روانی و اجتماعی عمیقی دارد. بسیاری از خانواده‌ها ساعت‌های طولانی را در گرما یا سرما در صف می‌گذرانند. کرامت انسانی زیر سؤال می‌رود؛ نزاع‌های کوچک، بی‌نظمی و حتی بازار سیاه در حاشیه صف شکل می‌گیرد. صف به نمادی از بی‌ثباتی اقتصادی در ذهن مردم تبدیل می‌شود؛ نشانه‌ای که می‌گوید «هیچ چیز تضمین‌شده نیست». مادری که برای داروی کودک بیمارش در صف ایستاده، یا کارگری که از نیمه‌شب جلوی پمپ‌بنزین منتظر می‌ماند، روایتگر واقعیتی است که فقط عدد و رقم نیست؛ درد انسانی است.

هزینه پنهان صف‌ها

اقتصاد صف فقط در زمان از دست‌رفته خلاصه نمی‌شود.

• هزینه اقتصادی

  ساعت‌های کار مفید از بین می‌رود. مردمی که می‌توانستند مشغول کار و تولید باشند، ناچار به ایستادن در صف می‌شوند.

• هزینه روانی

  استرس، خشم و فرسودگی روانی ناشی از انتظار طولانی.

• هزینه اجتماعی

  صف‌ها باعث گسترش فساد می‌شوند؛ از فروش جای صف گرفته تا رانت برای افرادی که «دسترسی ویژه» دارند.

بازار سیاه؛ فرزند ناخواسته صف‌ها

وقتی صف به وجود می‌آید، بازار سیاه هم پشت سر آن شکل می‌گیرد. افرادی که موفق می‌شوند کالا را به دست بیاورند، آن را با چند برابر قیمت به دیگران می‌فروشند. از ماجرای فروش نوبت واکسن کرونا گرفته تا دلالی دارو یا سهمیه سوخت، همه نشان می‌دهد صف نه تنها عدالت ایجاد نمی‌کند، بلکه زمینه‌ساز نابرابری و سودجویی است.

چرا صف‌ها ادامه دارند؟

شاید مهم‌ترین دلیل تداوم صف‌ها، نبود سیاست‌گذاری پایدار و بلندمدت باشد. در بسیاری موارد، دولت‌ها برای کنترل تورم یا حمایت از مردم به سیاست‌های کوتاه‌مدت مانند توزیع ارزان‌قیمت کالا رو می‌آورند، اما این سیاست‌ها عملاً تولید صف را به دنبال دارند. از طرفی، تا زمانی که اعتماد عمومی به نظام توزیع و بازار شکل نگیرد، مردم همچنان برای «اطمینان از داشتن فردا» به صف‌ها هجوم خواهند برد.

راهی برای رهایی از اقتصاد صف

تجربه کشورهای دیگر نشان می‌دهد رهایی از صف تنها با ترکیبی از سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی ممکن است:

• حذف تدریجی قیمت‌گذاری دستوری و حرکت به سمت بازار رقابتی.
• حمایت از تولید داخلی برای افزایش عرضه.
• ایجاد سیستم‌های توزیع دیجیتال و شفاف، به جای صف‌های سنتی.
• بازگرداندن اعتماد عمومی با سیاست‌های پایدار و غیرشوک‌آور.

بدون چنین تغییراتی، صف‌ها همچنان به‌عنوان سایه‌ای سنگین بر زندگی روزمره ایرانیان باقی خواهند ماند.

جمع‌بندی

«اقتصاد صف» در ایران فقط داستان چند ساعت انتظار برای مرغ یا بنزین نیست. این پدیده آینه‌ای از مشکلات عمیق‌تر اقتصادی است؛ از سیاست‌های ناکارآمد گرفته تا بی‌اعتمادی مردم و ضعف تولید. صف‌ها نشان می‌دهند که اقتصاد نه فقط در جیب‌ها، که در کوچه‌ها و خیابان‌ها جریان دارد؛ جایی که مردم برای یک کالای ضروری، وقت و انرژی‌شان را خرج می‌کنند. تا زمانی که سیاست‌گذاران نتوانند راه‌حلی پایدار بیابند، صف‌ها همچنان نماد بارز اقتصاد ایران باقی خواهند ماند؛ تصویری آشنا که هر ایرانی بارها تجربه کرده و به‌خوبی می‌داند: در این کشور، حتی برای حق اولیه زندگی هم باید در صف ایستاد.