آسیانیوز ایران؛ سرویس علم و تکنولوژی:
آتشفشان تفتان، یکی از نمادهای طبیعی استان سیستان و بلوچستان، این روزها بار دیگر در کانون توجه کارشناسان و مردم قرار گرفته است. این توجه در پی انتشار برخی اظهارنظرها درباره احتمال فعالشدن این قله آتشفشانی شکل گرفت. سازمان زمینشناسی و اکتشافات معدنی کشور به عنوان مرجع رسمی در این زمینه، با انتشار بیانیهای شفاف، هرگونه مدرک قطعی درباره فعالشدن تفتان را رد کرده است. این موضعِ مبتنی بر دادههای علمی، تلاشی برای آرامکردن فضای عمومی و جلوگیری از گسترش شایعات است.
بر اساس اعلام معاون این سازمان، آتشفشانهای ایران در گروه آتشفشانهای «نیمهفعال» دستهبندی میشوند. این بدان معناست که اگرچه ممکن است در بازههای زمانی خاص، نشانههایی از فعالیتهای محدود در آنها دیده شود، اما این فعالیتها با الگوهای انفجاری و گسترده در دیگر نقاط جهان قابل مقایسه نیست. تفتان به عنوان یکی از آتشفشانهای نیمهفعال ایران، همواره تحت نظارت و پایش کارشناسان قرار دارد. این پایش مستمر، امکان هرگونه تغییر در وضعیت این آتشفشان را به سرعت شناسایی کرده و هشدارهای لازم را به موقع منتشر میکند.
تفاوت اصلی آتشفشانهای ایران با آتشفشانهای بسیار فعال در دیگر نقاط جهان، در الگوی فوران و دورههای فعالیت آنها نهفته است. برای نمونه، آتشفشانهایی مانند کیلائوآ در هاوایی یا وزوو در ایتالیا، الگوهای فعالیت پیوسته یا دورهای با شدت بالا دارند، در حالی که آتشفشانهای ایران معمولاً چنین رفتاری از خود نشان نمیدهند. با این حال، تأکید سازمان زمینشناسی بر این که هیچ مدرکی برای خاموش بودن کامل تفتان نیز در دست نیست، نشان از هوشمندی و احتیاط علمی این نهاد دارد. این رویکرد، زمینه را برای ادامه مطالعات و پایشهای دقیقتر فراهم میکند. اطلاعرسانی شفاف و به موقع در چنین مواردی، نه تنها از بروز نگرانیهای بیمورد در جامعه جلوگیری میکند، بلکه اعتماد عمومی به نهادهای متولی را نیز افزایش میدهد. در ادامه، ابعاد مختلف وضعیت آتشفشان تفتان و جایگاه آتشفشانهای ایران در چرخه فعالیتهای آتشفشانی مورد تحلیل قرار میگیرد.
وضعیت کنونی آتشفشان تفتان بر اساس دادههای علمی
بر اساس بررسیهای میدانی و دادههای لرزهخیزی، هیچ نشانه غیرعادی از افزایش فعالیت در تفتان مشاهده نشده است. این دادهها مبنای علمی اظهارات سازمان زمینشناسی را تشکیل میدهند. تفتان در طول تاریخ زمینشناسی خود، فعالیتهای گازی و گرمابی از خود نشان داده، اما این فعالیتها در محدوده طبیعی یک آتشفشان نیمهفعال تعریف میشود. این امر دلیلی بر فعالشدن قریبالوقوع آن نیست. پایش مستمر این آتشفشان با استفاده از ایستگاههای لرزهنگاری، سنجش گازهای خروجی و اندازهگیری تغییرات دمایی، امکان هرگونه ارزیابی واقعبینانه را فراهم میکند. تاکنون هیچ یک از این شاخصها به حد هشدار نرسیده است.
مفهوم آتشفشانهای نیمهفعال و ویژگیهای آن
آتشفشانهای نیمهفعال به آتشفشانهایی گفته میشود که در بازههای زمانی طولانی، فعالیتهای کمانرژی از خود نشان میدهند. این فعالیتها معمولاً به صورت خروج گاز، انتشار بخار آب و گاه زایش چشمههای آب گرم بروز مییابند. ویژگی اصلی این آتشفشانها، عدم فوران انفجاری در دورههای کوتاه است. به همین دلیل، فعالیت آنها معمولاً تهدید جدی برای ساکنان اطراف محسوب نمیشود. آتشفشانهای ایران از جمله تفتان، دماوند و سهند در این دسته قرار میگیرند. رفتار این آتشفشانها در مقایسه با آتشفشانهای فعال در حلقه آتش اقیانوس آرام یا منطقه مدیترانه، کاملاً متفاوت است.
تفاوت آتشفشانهای ایران با مناطق فعال جهان
آتشفشانهای فعال در مناطقی مانند هاوایی، اندونزی یا ایتالیا، معمولاً در صفحههای تکتونیکی بسیار فعال واقع شدهاند. این موقعیت، باعث وقوع فورانهای مکرر و گاه انفجاری میشود. در مقابل، آتشفشانهای ایران عمدتاً در منطقهای با فعالیت تکتونیکی کمتر قرار دارند. به همین دلیل، الگوی فعالیت آنها ملایمتر و با دورههای آرامش طولانیتر همراه است. مقایسه رفتار آتشفشانهای ایران با نمونههای مشهور جهانی، بدون در نظر گرفتن این تفاوتهای زمینساختی، میتواند به برداشتهای نادرست و ایجاد نگرانیهای بیمورد منجر شود.
اهمیت پایش مستمر و مدیریت ریسک
با وجود آن که فعالیت آتشفشانهای ایران محدود است، پایش مستمر آنها یک ضرورت علمی و ایمنی محسوب میشود. این پایش به شناسایی هرگونه تغییر احتمالی در رفتار آتشفشان کمک میکند. تدوین برنامه مدیریت ریسک برای مناطق اطراف آتشفشانهای نیمهفعال، از جمله تفتان، میتواند در صورت بروز هرگونه تغییر غیرمنتظره، پاسخ سریع و مناسب را ممکن سازد. آموزش جوامع محلی درباره ویژگیهای آتشفشانهای نیمهفعال و نحوه برخورد با نشانههای احتمالی فعالیت، از دیگر اقدامات پیشگیرانه است که باید در دستور کار قرار گیرد.
راهکارهای پیشِ رو برای مطالعات آینده
توسعه شبکه پایش آتشفشانهای ایران با نصب ایستگاههای پیشرفتهتر، دقت ارزیابیها را افزایش خواهد داد. این امر به ویژه برای آتشفشانهای نیمهفعالی مانند تفتان از اهمیت بالایی برخوردار است. تهیه نقشههای خطرپذیری برای مناطق اطراف آتشفشانهای نیمهفعال، به برنامهریزی برای کاربری اراضی و توسعه زیرساختها کمک میکند. تسهیل همکاریهای بینالمللی و استفاده از تجربیات کشورهای دارای آتشفشانهای فعال، میتواند به ارتقای دانش و تواناییهای ملی در این حوزه بینجامد.