آسیانیوز ایران؛ سرویس علم و تکنولوژی:
فضای مجازی ایران در روزهای اخیر شاهد گزارشی غیرمنتظره از سوی کاربران بوده است: دسترسی به پلتفرمهایی مانند اینستاگرام و تلگرام بدون نیاز به ابزارهای تغییر IP (فیلترشکن). این گزارش که از سوی کاربران مختلف در شبکههای اجتماعی منتشر شده، حاکی از آن است که از دقایقی پیش، امکان اتصال به این دو پلتفرم محبوب بدون استفاده از VPN فراهم شده است. این موضوع به سرعت در فضای مجازی وایرال شد و بسیاری از کاربران گمان بردند که شاید رفع فیلتر اینستاگرام و تلگرام به صورت رسمی اتفاق افتاده باشد. برخی حتی تصور کردند که ممکن است این اقدام، پیشدرآمدی برای آزادسازی دسترسی به پلتفرمهای بینالمللی باشد. با این حال، پیگیریهای خبری از منابع مطلع نشان میدهد که این دسترسی، صرفاً برای برخی کاربران و احتمالاً موقتی است. به نظر میرسد این پدیده ناشی از تغییر پروتکلهای فنی در زیرساخت دسترسی به اینترنت باشد، نه یک تصمیم سیاسی برای رفع فیلتر.
این رویداد در حالی رخ داده که هفته گذشته، «محمدرضا پوردهقان»، عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس، با انتقاد از سیاست دوگانه اینترنتی در جامعه، موضوع را با خودروهای تشریفاتی مسئولان مقایسه کرد. پوردهقان گفته بود: «مشابه خودروهای خاص در وزارت صمت، این سیاست دوگانه اعتماد عمومی را خدشهدار میکند و حق اعتراض مردم کاملاً بجاست.» او همچنین اعلام کرده که کمیسیون صنایع، موضوع رفع فیلترینگ شبکههای اجتماعی مانند تلگرام، یوتیوب و اینستاگرام را در دستور کار مجدد قرار داده است. این اظهارات و رخداد فنی اخیر، بحثهای داغی را درباره سیاستهای فضای مجازی ایران و امکان رفع فیلتر پلتفرمهای خارجی دوباره دامن زده است. بسیاری از کارشناسان و کاربران معتقدند که فیلترینگ گسترده نه تنها کارآمد نبوده، بلکه هزینههای اقتصادی و اجتماعی زیادی به همراه داشته است. در ادامه این گزارش، به تحلیل دقیقتر این رویداد فنی، زمینههای سیاسی آن و چشمانداز احتمالی رفع فیلتر پلتفرمهای بینالمللی در ایران میپردازیم.
تحلیل فنی پدیده دسترسی موقت
به نظر میرسد این دسترسی موقت بیشتر ناشی از تغییرات فنی در سطح زیرساخت یا سیستمهای فیلترینگ باشد. ممکن است در فرآیند بهروزرسانی سختافزاری یا نرمافزاری سیستمهای مدیریت ترافیک اینترنت (مثل DPI - Deep Packet Inspection)، تنظیمات به طور موقت تغییر کرده یا برخی IPها/دامنهها به اشتباه از لیست فیلتر خارج شده باشند. همچنین، ممکن است تستهای فنی برای پروتکلهای جدید یا تغییر مسیرهای ترافیکی باعث این وضعیت شده باشد. چنین پدیدههایی در گذشته نیز گاهبهگاه رخ داده و معمولاً پس از چند ساعت یا چند روز برطرف شدهاند. این نشان میدهد که زیرساخت فیلترینگ ایران گاهی دچار نوسانات فنی میشود.
واکنش کاربران و آسیبشناسی تبعات فیلترینگ
واکنش سریع و گسترده کاربران به این دسترسی موقت، به خوبی نشاندهنده اشتیاق شدید جامعه برای دسترسی آزاد به پلتفرمهای جهانی است. این رویداد ثابت کرد که فیلترینگ نتوانسته است اقبال به این پلتفرمها را کاهش دهد؛ بلکه فقط هزینه و پیچیدگی دسترسی را افزایش داده است. از سوی دیگر، این پدیده آسیبپذیری کسبوکارها، خبرنگاران و کاربرانی را که به این پلتفرمها وابسته هستند، آشکار کرد. بسیاری برای کار و زندگی روزمره خود به دسترسی پایدار نیاز دارند و نوسانات فنی میتواند به آنها آسیب بزند. این موضوع لزوم بازنگری در سیاست فیلترینگ را پررنگتر میکند.
بحثهای مجلس و فشار برای تغییر سیاست
اظهارات اخیر محمدرضا پوردهقان، عضو کمیسیون صنایع مجلس، نشان میدهد که بحث فیلترینگ در نهادهای حکومتی نیز مطرح و مورد انتقاد است. تشبیه او به «خودروهای تشریفاتی» اشاره به این دارد که برخی نخبگان و مسئولان به ابزارهای خاصی برای دور زدن فیلترینگ دسترسی دارند، در حالی که عموم مردم از آن محرومند. این «دوگانگی دیجیتالی» موضوعی است که به اعتماد عمومی آسیب میزند. اعلام این که کمیسیون صنایع موضوع رفع فیلترینگ را در دستور کار دارد، هرچند به معنای تصمیم قطعی نیست، اما نشان از تحرک جدیدی در مجلس برای بررسی این مسئله دارد. فشار افکار عمومی و هزینههای اقتصادی فیلترینگ ممکن است مجلس را به سمت تجدید نظر سوق دهد.
هزینههای اقتصادی و اجتماعی فیلترینگ
فیلترینگ گسترده شبکههای اجتماعی و پلتفرمهای بینالمللی، هزینههای سنگینی برای ایران داشته است. از نظر اقتصادی، باعث انزوای دیجیتالی، اختلال در کسبوکارهای اینترنتی، کاهش سرمایهگذاری خارجی و محدودیت دسترسی به بازارهای جهانی شده است. از نظر اجتماعی، باعث ایجاد شکاف بین نسلها، کاهش سواد دیجیتالی عمومی و محدودیت تبادل اطلاعات شده است. همچنین، فیلترینگ هزینههای مستقیم مالی نیز دارد؛ هزینه خرید و نگهداری تجهیزات فنی پیشرفته برای اعمال فیلترینگ هوشمند بسیار بالا است. بسیاری از کارشناسان معتقدند این هزینهها از منافع ادعایی فیلترینگ بیشتر است.
سناریوهای آینده و امکان رفع فیلتر
با توجه به این رویداد و اظهارات اخیر مجلس، چند سناریو برای آینده قابل تصور است: اول، تداوم وضعیت موجود با فیلترینگ گسترده اما پرنوسان. دوم، حرکت به سمت «فیلترینگ هوشمند» که در آن فقط برخی محتوای خاص مسدود میشود، نه کل پلتفرم. سوم، رفع فیلتر تدریجی برخی پلتفرمها با شرایط و محدودیتهای خاص. سناریوی چهارم، رفع فیلتر کامل است که در کوتاهمدت بعید به نظر میرسد. تصمیم نهایی به عوامل متعددی از جمله توازن قوا در درون حکومت، فشار اقتصادی، اعتراضات اجتماعی و تحولات منطقهای بستگی دارد. آنچه روشن است، نارضایتی گسترده از وضعیت فعلی و لزوم تغییر در سیاستهای فضای مجازی است.