آسیانیوز ایران؛ سرویس سیاسی:
پوریا زرشناس - دکترای اقتصاد انرژی های تجدیدپذیر
گزارشهای منابع غربی حاکی از آن است که کشورهای اروپایی به رهبری فرانسه، آلمان و بریتانیا "مکانیسم ماشه" را علیه ایران فعال کرده اند. وزرای خارجه تروئیکای اروپایی به روبیو اطلاع دادند که امروز پنجشنبه اسنپبک، سازوکار بازگرداندن تحریمها علیه ایران را فعال خواهند کرد. رهبران تروئیکا معتقدند ایران تعهدات خود ذیل توافق هستهای ۲۰۱۵ را نقض میکند. با این حال آغاز روند بازاعمال تحریمها به معنای پایان دیپلماسی نیست و تروئیکا همچنان در هفتههای پیش از اجرایی شدن تحریمها آماده تعامل با ایران است. این اقدام که میتواند تمام تحریمهای شورای امنیت سازمان ملل را به طور خودکار بازگرداند، بزرگترین چالش دیپلماتیک ایران در سالهای اخیر محسوب میشود. مکانیسم ماشه، همان "اسنپ بک" معروف در توافق برجام است که امکان بازگشت فوری تمام تحریمهای شورای امنیت را در صورت نقض توافق توسط ایران فراهم میکند. این مکانیسم به گونهای طراحی شده که حتی اعضای دائم شورای امنیت نیز حق وتو در مورد آن ندارند. مقامات ایرانی به رهبری عباس عراقچی، وزیر خارجه کشور، با تأکید بر اینکه اروپا خود از تعهدات برجامی تخطی کرده، هرگونه حق استفاده از این مکانیسم را از کشورهای اروپایی سلب کردهاند. ایران همچنین همکاری با روسیه و چین برای جلوگیری از این اقدام را در دستور کار دارد. این یادداشت به تحلیل ابعاد مختلف این بحران دیپلماتیک، پیامدهای احتمالی فعالسازی مکانیسم ماشه و گزینههای پیش روی ایران میپردازد.نخست نگاهی خواهیم انداخت به ماهیت مکانیسم ماشه.
مکانیسم ماشه چیست؟
«مکانیسم ماشه» که از آن در منابع انگلیسی معمولا با نام «اسنپ بک» یا به طور کاملتر «مکانیسم اسنپ بک تحریمها علیه ایران» (Snapback mechanism of sanctions against Iran) نام برده میشود، در حقیقت یک روند قانونی و دیپلماتیک تحت قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد است. قطعنامه ۲۲۳۱ قطعنامهای بوده است که توافق برجام (برنامه جامع اقدام مشترک موسوم به برجام) که ۱۰ سال پیش در سال ۲۰۱۵ میان ایران و شش قدرت جهانی (۵ عضو دائم شورای امنیت به علاوه آلمان) امضا گردید را قانونی کرد و با تصویب این قطعنامه، هر شش قطعنامهای که پیشتر علیه ایران صادر شده بود و منجر به تحریمهای وسیع علیه ایران شده بود را ملغی کرد. «اسنپ بک» (snapback) در معنای تحت اللفظی خود طبق آنچه که در دیکشنری آنلاین کمبریج آمده، به معنای «بازگشت سریع به شرایط و وضعیت قبلی» است.
اما شاید این پرسش به ذهن بیاید که وجه تسمیه این تعریف بابندی به نام اسنپ بک که در چارچوب توافق برجام در سال ۲۰۱۵ گنجانده شد، چیست؟ جواب این است که در جریان توافق برجام، دولت آمریکا موفق شدبندی را در توافق نهایی بگنجاند که امکان بازگرداندن تمامی تحریمها در صورت تخطی ایران از اجرای تعهدات برجامی را فراهم میکرد. این بند اجازه میدهد که تمامی تحریمها به صورت خودکار بازگردند؛ بدون آنکه اعضای شورای امنیت در این خصوص از حق وتو برخوردار باشند.
لغو قابلیت وتو در اسنپ بک
در آن زمان ایالات متحده بیم آن را داشت که روسیه یا چین بازگشت مجدد تحریمها را وتو کنند و به همین دلیل تلاش زیادی کرد تا امکان وتو را در این خصوص لغو کند. بر مبنای مکانیسم ماشه، در صورتی که «کشورهای عضو این توافق» تصمیم بگیرند آنرا فعال کنند و شورای امنیت سازمان ملل هم به آن رأی دهد، قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل که تمامی قطعنامههای پیشین آن شورا علیه ایران را لغو کرده بود، لغو خواهد شد و در نتیجه تمام تحریمها دوباره علیه ایران فعال میشوند. در متن قطعنامه ۲۲۳۱ آمده است که هر کشور «شرکتکننده» در توافق هستهای میتواند در صورتی که کشور دیگر را ناقض تعهد تشخیص دهد، درخواست فعال شدن این مکانیسم را ارائه دهد.
بازگشت سریع به شرایط و وضعیت قبلی
بنابر این همانطوری که در تعریف تحت اللفظی اسنپ بک گفته شد که اسنپ بک به معنای «بازگشت سریع به شرایط و وضعیت قبلی» است؛ در صورت فعال شدن اسنپ بک، بلافاصله شرایط به پیش از برداشته شدن تحریمهای ایران باز میگردد و تحریمهای قبلی شورای امنیت سازمان ملل دوباره سریعا بازخواهند گشت. اما اینکه چرا به «اسنپ بک» مکانیسم ماشه (Trigger Mechanism) میگویند نیز باید بگوییم در زبان سیاسی و بین المللی، این اصطلاح به فرایندی اشاره دارد که باعث میشود به شکلی خودکار اقدام یا واکنشی خاص آغاز شود. اصطلاح ماشه نیز به این دلیل بکار میرود که ماشه وقتی فشرده میشود، شلیک به صورت خودکار انجام میشود.
ضرب الاجل مکانیسم ماشه چه زمانی است؟
پس از روی کار آمدن دولت ترامپ، بار دیگر مذاکرات بر سر برنامه هستهای ایران آغاز شد؛ اما با این تفاوت که بر خلاف مذاکرات دور پیشین که منتهی به توافق برجام شد و میان ایران و شش قدرت جهانی صورت گرفت، این بار دولت ترامپ با کنار گذاشتن طرفهای اروپایی، مذاکرات را تنها میان امریکا و ایران برگزار کرد. پس از حمله نظامی خردادماه اسرائیل به ایران، عملا روند مذاکرات هستهای که تا پیش از آن، پنج دور آن برگزار شده بود و طرفین در حال آمادهسازی خود برای دور ششم بودند، متوقف شد و بعد از جنگ نیز مذاکرات میان ایران و آمریکا از سر گرفته نشد. در این میان، اروپا که تا پیش از این با روی کار آمدن دولت ترامپ در مذاکرات هستهای عملا به کناری نهاده شده بود، تلاش کرد تا از شرایط پیش آمده بعد از جنگ استفاده کرده و خود را به کانون مهمی در مذاکرات هستهای بدل کند و در این راستا، از آخرین کارت برنده خود، یعنی بند مکانیسم ماشه که در چارچوب توافق برجام و ذیل توافق ۲۲۳۱ شورای امنیت تعریف شده بود، استفاده کند. برای همین نیز اروپا پس از جنگ ۱۲ روزه، به ایران ضرب الاجل داد که تا پیش پایان ماه اوت میلادی (نهم شهریور) بایستی به توافقی دست یابد؛ وگرنه تروئیکای اروپایی مکانیسم ماشه را فعال خواهد کرد. در همین راستا، پایگاه آمریکایی آکسیوس ماه گذشته میلادی گزارش داد مارکو روبیو، وزیر خارجه آمریکا در تماس تلفنی با وزرای خارجه فرانسه، آلمان و بریتانیا موسوم به تروئیکای اروپایی توافق کردند که پایان ماه آگوست (اوت) ضرب الاجل واقعی برای دستیابی به یک توافق هستهای با ایران باشد. در همان گزارش آکسیوس در آن زمان آمده بود فرایند فعالسازی اسنپ بک یا مکانیسم ماشه ۳۰ روز زمان میبرد و اروپاییها میخواهند این فرایند تا پیش از آنکه روسیه ریاست شورای امنیت سازمان ملل متحد را در ماه اکتبر به دست بگیرد، به انجام رسیده شده باشد.
روایت خبرنگار وال استریت ژورنال از احتمال فعالسازی مکانیسم ماشه
اما در حالی که تنها چند روز یه پایان ضرب الاجل داده شده از سوی اروپا باقی مانده، لارنس نورمن، خبرنگار وال استریت ژورنال روز گذشته با انتشار پستی در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «اگر مکانیسم ماشه [قرار باشد] این هفته اجرایی شود؛ احتمال قوی وجود دارد فردا (روز پنجشنبه) رخ بدهد.» لارنس نورمن سپس در پست دیگری نوشت: اما اگر مکانیسم ماشهای در کار نباشد، یا اوضاع به طرز چشمگیری تغییر میکند و یا تمدید [قطعنامه 2231] رخ میدهد. احتمال لغو مکانیسم ماشه در شرایط کنونی بسیار ناچیز است. هنوز احتمال فراوانی وجود دارد که مکانیسم ماشه فعال شده باشد؛ اما تمدید آن طی یک دوره ۳۰ روزه مورد توافق گرفته باشد. این مسأله بستگی به ایران دارد.
روایت آکسیوس از احتمال فعال شدن مکانیسم ماشه در امروز
در همین حال، پایگاه خبری آمریکایی آکسیوس ساعاتی پیش به نقل از سه منبع آگاه اعلام کرد وزرای خارجه فرانسه، آلمان، بریتانیا و مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا به مارکو روبیو، وزیر خارجه آمریکا گفتهاند مکانیسم تحریمهای اسنپ بک علیه ایران را روز پنجشنبه (امروز) کلید خواهند زد. به نوشته این پایگاه خبری، مکانیسم اسنپ بک به شکلی خودکار، تمامی تحریمهای شورای امنیت سازمان ملل را که ذیل توافق هستهای سال ۲۰۱۵ برداشته شده بود، بهطور خودکار بار دیگر بازخواهد گرداند. این پایگاه آمریکایی همچنین اعلام کرد مقامات ایرانی در گذشته تهدید کرده بودند فعالسازی مکانیسم ماشه، ایران را واخواهد داشت که از پیمان منع اشاعه هستهای (انپیتی) خارج شود.
CNN: پروسه اعمال دوباره تحریم های سازمان ملل احتمالا روز پنجشنبه کلید بخورد
اما در همین ارتباط، شبکه خبری سیانان آمریکا روز چهارشنبه گزارش داد که سه مقام اروپایی به این شبکه اعلام کردهاند آلمان، فرانسه و بریتانیا احتمالا فرایند اعمال دوباره تحریمهای سازمان ملل بر ایران بخاطر برنامه هستهای را روز پنجشنبه آغاز خواهند کرد. طبق گزارش سیانان، فرایند اسنپ بک که در چارچوب توافق هستهای سال ۲۰۱۵ است، ۳۰ روز زمان خواهد برد تا تکمیل شود. این مقامات همچنین اعلام کردند امیدوارند تهران اقداماتی را برای متوقف ساختن اعمال دوباره تحریمها در دوران پنجره انجام دهد و وارد مذاکرات دیپلماتیک جدی در خصوص برنامه هستهای خود شده و به بازرسان بینالمللی اجازه بازرسی از تأسیساتش را بدهد.
رویترز: اروپاییها احتمالا فرایند تحریم های سازمان ملل را پنجشنبه کلید بزنند
خبرگزاری رویترز نیز در خبری مشابه به نقل از چهار دیپلمات اعلام کرد بریتانیا، فرانسه و آلمان احتمالا فرایند اعمال دوباره تحریمها علیه ایران را روز پنجشنبه آغاز کنند؛ اما امید است تهران تعهداتش خود را بر سر برنامه هستهایاش ظرف سی روز اجرایی کرده و این کشورها را قانع کند تا انجام اقدامی محکم را به تعویق بیاندازند.
عراقچی: تهران همچنان آماده مذاکره است، به یک شرط
اما در این طرف ماجرا، مقامات ایرانی با اعلام اینکه اروپا به دلیل پایبند نبودن به برجام، حق استفاده از این سازوکار را ندارد، اعلام کردهاند آمادهاند با شروطی با آمریکا نیز بار دیگر مذاکره کنند. در همین ارتباط، سید عباس عراقچی، وزیر خارجه کشورمان در سخنانی گفت: «بسیاری در داخل کشور معتقدند مذاکره با واشینگتن بینتیجه است و هشدار میدهند وقت تهران نباید صرف گفتوگوهای بیفایده شود.» او در ادامه گفت: «تهران همچنان آماده مذاکره است، اما فقط در صورتی که واشینگتن تضمین دهد در طول گفتوگوها هیچ حمله نظامی انجام نخواهد شد.» عراقچی پیشتر نیز گفته بود ایران با چین و روسیه همکاری میکند تا از بازگشت تحریمهای اروپایی علیه برنامه هستهای تهران جلوگیری کند.
عراقچی: مکانیسم ماشه دیگر خیلی مهم نیست!
در همین حال عراقچی، وزیر خارجه کشورمان در سخنانی با اذعان به اینکه بایستی جلوی اجرایی شدن مکانیسم مکاشه را گرفت؛ اما گفت این مکانیسم دیگر خیلی اهمیتی مانند گذشته ندارد. او در مصاحبه خود گفت: «آنها اکنون تنها ابزاری که فکر میکنند در اختیار دارند همین اسنپبک است. در این خصوص نیز موضع خود را بهروشنی برای آنها تبیین کردیم: اولاً، شما اساساً حق استفاده از اسنپبک را ندارید، زیرا پس از خروج آمریکا از برجام و با مواضع اخیرتان - از جمله طرح موضوع «غنیسازی صفر» - عملاً خود شما نیز از برجام خارج شدهاید. بنابراین، دیگر بهعنوان مشارکتکننده در برجام شناخته نمیشوید و حق اسنپبک مختص اعضای باقیمانده در برجام است. ثانیاً، حتی اگر فرض کنیم که حق دارید از اسنپبک استفاده کنید، در صورت انجام آن، چه اتفاقی خواهد افتاد؟ اولاً، نقش اروپا در روند دیپلماتیک کاملاً به پایان میرسد؛ ابزاری را استفاده کردهاید و تمام شده است. پس از آن چه میماند؟ پایان دیپلماسی؟ این سؤال را بنده صراحتاً از آنها پرسیدم. زمانی که گفتند برای دیپلماسی زمان کمی باقی مانده است، پرسیدم آیا مقصود شما این است که پس از استفاده از اسنپبک، دیپلماسی پایان مییابد؟ پاسخی نداشتند. معلوم است که دیپلماسی پایان نمییابد، اما دیگر اروپا نقشی در آن نخواهد داشت. اروپا شمشیر خود را بیرون کشیده و پایین آورده است. حال اگر چنین شود، چه رخ خواهد داد؟ مثلاً بازگشت قطعنامههای پیشین شورای امنیت. بله، من نیز موافقم که نباید اجازه دهیم چنین چیزی رخ دهد، زیرا خوشایند نیست. اما این بازگشت دیگر آن اهمیت و اثرگذاری سابق را ندارد.»
در صورت فعالسازی مکانیسم ماشه، ایران چه باید بکند؟
فرایند فعالسازی مکانیسم ماشه نیز به شرح زیر است:
- یکی از کشورهای عضو برجام شکایتی رسمی مبنی بر نقض تعهدات توسط ایران به کمیسیون مشترک برجام ارائه میدهد.
- کمیسیون ۱۵ روز فرصت دارد تا موضوع را بررسی و حلوفصل کند. اگر اختلاف حل نشد، موضوع به سطح وزیران خارجه ارجاع میشود که آنها نیز ۱۵ الی 20 روز دیگر برای بررسی موضوع فرصت دارند.
- اگر پس از این ۳۵ روز، کشور مدعی نقض همچنان قانع نشد، این کشور میتواند موضوع را به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع دهد.
- شورای امنیت باید ظرف ۳۰ روز درباره ادامه تعلیق تحریمها رایگیری کند. اگر حتی یکی از اعضای دائم شورای امنیت (آمریکا، روسیه، چین، فرانسه یا بریتانیا) ادامه تعلیق را وتو کند، تحریمهای سازمان ملل بهطور خودکار و بدون نیاز به رایگیری جدید بازمیگردند.
با وجود اینکه فعالسازی مکانیسم ماشه نمیتواند اثرات واقعی چندانی را بر اقتصاد و سیاست ایران داشته باشد اما به لحاظ روانی و کوتاهمدت اثراتی را به همراه خواهد داشت که این اثرات عبارتند از:
اثرات اقتصادی
فعالسازی مکانیسم ماشه سبب فعال شدن تحریمهای شورای امنیت خواهد شد که براساس قطعنامههای 1696، 1737، 1747، 1803 و 1929 علیه ایران صادر شدهاند. این تحریمها شامل ممنوعیت سفر و مسدودسازی برخی از افراد، نهادها و شرکتها، اجازه به کشورهای عضو سازمان ملل برای بازرسی محمولههای هوایی و دریایی مرتبط با ایران و ممنوعیت تجارت اسلحه است. نکته مهم عدم وجود تحریمهای نفتی و بانک مرکزی در این قطعنامههاست که سبب کماثر بودن آنها میشود. همچنین با توجه به آنکه تحریمهای اعمال شده توسط آمریکا تاثیرات جامعتر و جدیتری نسبت به تحریمهای شورای امنیت دارند، فعالسازی مکانیسم ماشه و بازگشت این تحریمها تاثیرات اقتصادی واقعی بر کشور نخواهد داشت. با این وجود برخی کارشناسان معتقدند بهدلیل تاثیرات روانی، ممکن است قیمت ارز با افزایش اندکی روبرو خواهد شد.
تاثیرات سیاسی
فعالسازی مکانیسم ماشه را باید مصداقی از افزایش سطح تنش میان اروپا و ایران و خصوصا پس از جنگ تحمیلی دوم دانست. موضوعی که نمایانگر تغییر نقش اروپا از یک بازیگر متخاصم غیرمستقیم به یک بازیگر متخاصم مستقیم در برابر جمهوری اسلامی ایران است. این موضوع احتمالا با تلاش اروپا برای منزوی کردن ایران در سطح بینالمللی از طریق قطعنامهها و بیانیهها همراه خواهد بود؛ البته این به شرطی است که چین و روسیه که در شرایطی از نزاع نظامی و تعرفهای در برابر غرب قرار دارند و تضعیف ایران را عاملی بر تهدید منافع حیاتی خود به ویژه در آسیای میانه و غرب آسیا میدانند، با این کنش سیاسی غرب همراهی کنند. از سوی دیگر فعالسازی مکانیسم ماشه احتمال مطرح کردن مجدد «عدم حق غنیسازی اورانیوم» از سوی اروپا را افزایش میدهد؛ موضوعی که اروپا پیش از فعالسازی مکانیسم ماشه و با مطرح کردن آن بر خلاف معاهده برجام عمل کرده -معاهدهای که حق غنیسازی 3.67% را به ایران داده است- و عملاً به ناقض برجام تبدیل شده است. بنابراین فعالسازی مکانیسم ماشه تاثیرات اقتصادی و سیاسی زیادی بر کشور به همراه نخواهد داشت؛ با این وجود به دلیل ایجاد چرخهای از فشار اقتصادی و حمله نظامی-مذاکره- عدم امتیازدهی-اخذ امتیاز از ایران شرایط را برای جمهوری اسلامی ایران در بلندمدت دشوار خواهد کرد. به همین خاطر برای مقابله با این فرآیند جدید، حفظ حق حاکمیت و مشروعیت بینالمللی، ایجاد بازدارندگی سیاسی و ممانعت از تسری این تهدیدها به حوزههای نظامی و امنیتی ضروری است واکنشی جدی و قاطعانه در برابر فعالسازی مکانیسم ماشه صورت گیرد.
واکنش های احتمالی ایران
خروج از معاهده NPT
ایران از سالهای ابتدایی انعقاد پیمان NPT عضو آن بوده و تاکنون به تعهدات خود ذیل معاهده عمل کرده است. با این وجود این معاهده نهتنها نتوانست به ایران در عرصه انتقال فناوری و حفاظت از برنامه هستهای آن یاری رساند بلکه آژانس انرژی اتمی به عنوان ناظر اجرایی این معاهده یکی از زمینهسازان حمله آمریکا و رژیم صهیونیستی در تاریخ 23 خرداد 1404 بود. از آنجایی که جمهوری اسلامی ایران در مرحلهای قرار دارد که کشورهای جهان با آن در خروج از NPT به دلیل تجاوز اخیر آمریکا(عضو معاهده) و رژیم صهیونیستی(غیر عضو معاهده) همراه هستند و همچنین چین و روسیه به دلیل وجود منافع مشترک حاضر به همکاری با طرف غربی نیستند، بنابراین باقی مانده ایران در امری خلاف منافع ملی است. بنابراین لازم است ایران با توجه به حق قانونی خود بنابر ماده 10 این معاهده که امکان خروج را برای همه اعضا ممکن میداند، به محض شروع فرآیند فعالسازی مکانیسم ماشه از NPT خارج شود.
قطع روابط دیپلماتیک
احتمالا جمهوری اسلامی ایران ضمن اخراج سفرای سه کشور اروپایی و بستن سفارتخانههای آنها، برای جلوگیری از اقدام متقابل، سفرای خود را از انگلیس، فرانسه و آلمان فرابخوانند. این واکنش اقدامی مشروع در نظام بینالملل است؛ جایی که کشورها میتوانند در واکنش به اقدامات متخاصمانه دول خارجی، خواستار کاهش یا قطع روابط دیپلماتیک شوند. به عنوان مثال اخیرا اسرائیل در واکنش به رسمیت شناختن کشور فلسطین از سوی فرانسه، کنسولگری آن را در قدس بست و یا استرالیا که به بهانههای واهی تصمیم به اخراج سفیر جمهوری اسلامی ایران از کشور خود گرفت. این اقدامات در کنار ارائه یک پاسخ سیاسی بازدارنده به سه کشور اروپایی، آنها را از فرآیندهای سیاسی-امنیتی در پروندههای مشترک نیز کنار میگذارد که به معنای تهدید منافع سیاسی-امنیتی آنان در مناطق غرب آسیا، قفقاز، آسیای میانه و حتی آفریقاست.
بعد حقوقی
مکانیسم ماشه در چارچوب قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت تعریف شده و فرآیندی ۳۰ روزه دارد. نکته کلیدی این است که بر اساس این مکانیسم، حتی یک رای منفی از سوی اعضای دائم شورای امنیت میتواند بازگشت تحریمها را قطعی کند. از نظر حقوقی، ایران استدلال میکند که با خروج آمریکا از برجام و عدم پایبندی اروپا به تعهداتش، این کشورها حق استفاده از مکانیسم ماشه را ندارند.
بعد اقتصادی
تحریمهای شورای امنیت شامل ممنوعیت سفر، مسدودسازی داراییها، بازرسی محمولهها و ممنوعیت تجارت سلاح است. اما تحریمهای کلان نفتی و بانکی در این بسته نیستند. بنابراین اثرات اقتصادی مستقیم آن محدود خواهد بود، اما اثرات روانی بر بازار ارز و اقتصاد ایران محتمل است.
بعد راهبردی
فعالسازی این مکانیسم به معنای تغییر نقش اروپا از میانجی به بازیگری متخاصم است. این موضوع میتواند فضای منطقهای را به شدت تحت تأثیر قرار داده و موازنه قوا را تغییر دهد.
گزینههای پیش روی ایران
- خروج از NPT (پیمان عدم اشاعه هستهای)
- قطع روابط دیپلماتیک با کشورهای اروپایی
- افزایش سطح غنیسازی
- تقویت همکاری با روسیه و چین
- اقدام متقابل در منطقه
پیامدهای بینالمللی
این اقدام میتواند به انزوای بیشتر ایران منجر شود، اما از سوی دیگر ممکن است اروپا را نیز از بازیگری مؤثر در غرب آسیا محروم کند. همچنین میتواند همکاریهای منطقهای ایران با چین و روسیه را تقویت کند.