آسیانیوز ایران؛ سرویس اجتماعی:
پاییز امسال نیز مانند سالهای گذشته، با نوسانی آشنا در میزان بارشها همراه است. با وجود ورود چند سامانه بارشی در هفته گذشته، آمار کلی بارش کشور همچنان در وضعیت قرمز و منفی قرار دارد. این واقعیت، نگرانیها درباره ادامه خشکسالی و تأمین آب را در میانه فصل بارشها زنده نگه داشته است. بر اساس تازهترین اعلام رئیس موسسه تحقیقات آب، از میان تمامی استانهای کشور، تنها دو استان ایلام و آذربایجان غربی توانستهاند از میانگین بارشهای بلندمدت خود پیشی بگیرند و وضعیت مثبتی را تجربه کنند. این در حالی است که دیگر نقاط ایران، هنوز با کمبود بارش نسبت به نرمال تاریخی دست و پنجه نرم میکنند. هفته گذشته اما شاهد رویدادی خاص بودیم. یک سامانه بارشی قوی، باعث شد تا هشت استان غربی و جنوب غربی کشور در وضعیت هشدار جاری شدن سیل قرار بگیرند. استانهای ایلام، کهگیلویه و بویراحمد، کرمانشاه، کردستان، لرستان، خوزستان، آذربایجان غربی و چهارمحال و بختیاری شاهد بارشهایی بین ۴۰ تا ۱۱۰ میلیمتر بودند که در برخی مناطق منجر به جاری شدن سیلاب شد.
این بارشهای سنگین اگرچه برای ذخایر آبی مناطق مذکور مفید بود، اما ماهیت رگباری و شدید آن، خطرات طبیعی و خسارات را نیز به همراه داشت. این پدیده، تضاد آشکار بین خشکسالی مزمن و بارشهای حدی و سیلآسا را به خوبی نمایش میدهد؛ الگویی که در سالهای اخیر در ایران به کرات مشاهده شده است. در مقابل، بارش در استانهای پرجمعیت مرکزی و شمالی کشور بسیار کمتر بود. استانهایی مانند مازندران، تهران، فارس، مرکزی، گلستان و اصفهان تنها بین ۱۰ تا ۲۰ میلیمتر بارش دریافت کردند. استانهای قم، یزد و خراسان نیز با بارشهای ناچیز ۷ تا ۱۰ میلیمتری مواجه بودند که تأثیر چندانی بر بهبود وضعیت کلی منابع آب آنها ندارد. اکنون چشمامید به سامانه بارشی جدیدی است که پیشبینی میشود از سمت دریای سرخ در راه ایران باشد. این سامانه میتواند در روزهای آینده نواحی مختلف کشور را تحت تأثیر قرار دهد. اما پرسش اینجاست که آیا این بارشها میتواند کسری بارش انباشته شده ماهها و سالهای گذشته را جبران کند؟ این نوسان شدید بین خشکی و سیل، لزوم مدیریت هوشمندانه آب و آمادگی برای مخاطرات طبیعی را بیش از پیش آشکار میسازد. ما نمیتوانیم تنها به بارشهای پراکنده و گاه مخرب اکتفا کنیم و نیازمند استراتژیهایی برای ذخیره، صرفهجویی و استفاده بهینه از هر قطره باران هستیم. این گزارش به تحلیل جامع وضعیت بارش کشور، پیامدهای ادامه کمبارشی، درسهای گرفته شده از سیلابهای اخیر و چشمانداز پیش رو با توجه به سامانه در راه میپردازد. رویدادی که فراتر از یک خبر آب و هوایی، امنیت غذایی، اقتصادی و اجتماعی میلیونها نفر را تحت تأثیر قرار میدهد.
تحلیل آماری کمبارشی و شکاف عمیق با نرمال بلندمدت
ادامه روند منفی آمار بارش در اکثر استانها، نشاندهنده یک کمبود ساختاری در میزان بارندگیهای امسال است. حتی بارشهای اخیر نیز نتوانسته این شکاف را پر کند. این موضوع به ویژه برای استانهای مرکزی، شرقی و شمال شرقی که عموماً در مناطق خشک و نیمهخشک قرار دارند، بسیار نگرانکننده است. این کمبود بارش، تأثیر مستقیمی بر ذخایر آبی سدها، آبهای زیرزمینی و رطوبت خاک دارد. بسیاری از سدهای مهم کشور که منابع اصلی تأمین آب شرب و کشاورزی هستند، همچنان با کمبود ذخیره مواجهند. افت بیشتر سطح آبهای زیرزمینی نیز میتواند به فرونشست زمین و خسارات جبرانناپذیر منجر شود. وضعیت مثبت تنها دو استان ایلام و آذربایجان غربی نیز عمدتاً به دلیل بارشهای سنگین و رگباری هفته گذشته است. این نوع بارشها اگرچه در آمار کلی تأثیر میگذارد، اما به دلیل شدت و مدت کوتاه، نفوذ کمتری در خاک داشته و سهم زیادی از آن به صورت رواناب از دست میرود. بنابراین، حتی در این استانها نیز باید به کیفیت و مدیریت این بارشها توجه کرد.
پدیده بارشهای حدی و هشدار سیل: چالش مدیریت منابع و مخاطرات
هشدار سیل در ۸ استان، نمونه بارز الگوی جدید بارش در ایران است: کاهش بارشهای متوسط و مداوم و افزایش بارشهای سنگین و کوتاهمدت. این بارشهای حدی، با وجود اینکه میتوانند در کوتاهمدت بخشی از کمبود آب را جبران کنند، اما خطرات بزرگی ایجاد میکنند. سیلاب ناشی از این بارشها میتواند باعث تخریب زیرساختها (جاده، پل، خطوط انتقال)، خسارت به کشاورزی، آسیب به مناطق مسکونی و حتی تلفات جانی شود. این موضوع لزوم تقویت سیستمهای هشدار سریع، آمادگی مدیریت بحران و ایجاد سازههای کنترل سیلاب را بیش از پیش نشان میدهد. از طرف دیگر، این سیلابها فرصتی نیز هستند. اگر بتوان با ایجاد سازههای آبخیزداری و سامانههای ذخیره آب (مانند بندهای خاکی و مخازن کوچک)، این آبهای گرانبها را مهار و ذخیره کرد، میتوانند به تغذیه آبهای زیرزمینی و تأمین آب در فصول خشک کمک شایانی کنند. اما این امر نیازمند برنامهریزی و سرمایهگذاری قبلی است.
پراکنش نامتوازن بارش و تبعات منطقهای
تفاوت فاحش بین بارش ۱۱۰ میلیمتری در برخی نقاط غرب و بارش ۷ میلیمتری در شرق کشور، نشان از توزیع بسیار نابرابر بارش دارد. این نابرابری، باعث میشود که برخی مناطق با خطر سیل مواجه شوند در حالی که مناطق دیگر در اضطراب خشکسالی به سر میبرند. این وضعیت برای استانهای مرکزی و شرقی که عمدتاً کمبارش هستند و تمرکز جمعیتی و کشاورزی قابل توجهی نیز دارند، بحرانزا است. ادامه این روند میتواند باعث افزایش تنشهای آبی، کاهش تولیدات کشاورزی و مهاجرتهای محیط زیستی شود. راهحل بلندمدت، توسعه شبکههای انتقال آب بینحوزهای با ملاحظات دقیق زیستمحیطی، و همچنین ترویج کشتهای سازگار با اقلیم در هر منطقه است. در کوتاهمدت نیز باید برنامههای مقابله با خشکسالی در این استانها با جدیت بیشتری پیگیری شود.
سامانه بارشی در راه از سمت دریای سرخ: فرصتها و تهدیدها
پیشبینی ورود سامانه بارشی از دریای سرخ، نوید بارشهای جدیدی را میدهد. این سامانهها عموماً میتوانند روی نواحی جنوبی، جنوب غربی، مرکزی و حتی شرقی کشور تأثیر بگذارند. اگر این بارشها مداوم و با شدت متوسط باشد، میتواند بهترین حالت برای جبران کمبودها و نفوذ در خاک باشد. با این حال، اگر این سامانه نیز خصلت رگباری و شدید پیدا کند، ممکن است مجدداً خطر سیل به ویژه در مناطق جنوبی و کوهپایهها را افزایش دهد. بنابراین، پایش دقیق و هشدار به موقع توسط سازمان هواشناسی و مرکز مدیریت بحران ضروری است. این سامانه میتواند آخرین فرصت مهم برای بهبود نسبی وضعیت بارش قبل از استقرار کامل پیک زمستانی باشد. بهرهگیری از آن نیازمند هماهنگی بین دستگاهها برای مدیریت روانابها، هدایت آب به سمت مخازن و جلوگیری از خسارات احتمالی است.
ضرورت تغییر نگرش در مدیریت آب و آمایش سرزمین
وضعیت کنونی بارش در ایران، زنگ خطری است که نشان میدهد نمیتوان به شیوههای گذشته در مدیریت منابع آب متکی بود. رویکرد جدید باید بر چند اصل استوار باشد:
- اول، پذیرش کمآبی به عنوان یک واقعیت دائمی و برنامهریزی بر اساس آن.
- دوم، اولویتدهی به صرفهجویی و افزایش بهرهوری آب در همه بخشها به ویژه کشاورزی.
- سوم، سرمایهگذاری بر روی فناوریهای نوین مانند آبشیرینکنی با انرژیهای پاک، تصفیه و بازچرخانی آب و کشاورزی دقیق. چهارم، حفاظت از اکوسیستمهای طبیعی مانند تالابها و جنگلها که در تنظیم چرخه آب و اقلیم نقش کلیدی دارند.
در نهایت، موضوع آب باید به یک دغدغه همگانی و فرابخشی تبدیل شود. تصمیمگیریهای توسعهای در بخشهای صنعت، کشاورزی و شهرسازی باید با در نظر گرفتن ظرفیت واقعی منابع آبی هر منطقه صورت گیرد. تنها با این نگرش جامع میتوان با چالشهای پیچیده آب و اقلیم در ایران روبرو شد و از فرصتهای پیش آمده (مانند همان سامانه در راه) به بهترین شکل استفاده کرد.